Qlobal Sağlamlıq Təhlükəsi: Həddindən Artıq Emal Olunmuş Qidaların (HEEQ) Sürətlə Artımı və Təcili Siyasət Çağırışları

Beynəlxalq ekspertlər Həddindən Artıq Emal Olunmuş Qidaların (HEEQ) dünya üzrə sürətlə yayılması barədə həyəcan təbili çalır, bu qidaların pəhrizləri kəskin şəkildə dəyişdirməsi və xroniki sağlamlıq problemlərinin artmasına səbəb olması barədə xəbərdarlıq edirlər. "The Lancet" jurnalında dərc olunan və 43 beynəlxalq mütəxəssis tərəfindən hazırlanan əsaslı sənəd seriyası göstərir ki, HEEQ istehlakı qidalanma keyfiyyətinin pisləşməsinə və çoxsaylı ciddi xəstəliklərin riskinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır.

Müəlliflər qeyd edirlər ki, HEEQ-lər qlobal pəhrizlərdə təzə və minimal emal olunmuş qidaları sürətlə əvəz edir. Hazırda mövcud olan elmi sübutlar, dərhal ictimai sağlamlıq addımlarının atılması üçün kifayət qədər güclüdür. Daha çox araşdırma gözləmək, HEEQ-lərin dünya qidalanmasında daha da güclü mövqe qazanmasına imkan yaradar. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, pəhrizlərin yaxşılaşdırılması yalnız fərdi davranışlardan asılı olmamalıdır. Həqiqi irəliləyiş əldə etmək üçün HEEQ-lərin istehsalını, marketinqini və mövcudluğunu məhdudlaşdıran koordinasiyalı siyasət tədbirləri tələb olunur, eyni zamanda qidalanmada yüksək yağ, şəkər və duz səviyyələri həll edilməlidir. Braziliyanın San-Paulu Universitetindən Professor Karlos Monteyro izah edir ki, ultra-emal olunmuş qidaların artan istehlakı, təzə qidaları sıxışdıraraq dünya üzrə pəhrizləri yenidən formalaşdırır. Bu dəyişiklik güclü qlobal korporasiyalar tərəfindən dəstəklənir, onlar geniş marketinq və siyasi lobbiçilik vasitəsilə mənfəətlərini ön planda tuturlar.

HEEQ-lər "Nova" təsnifatına əsaslanır və sənaye miqyasında hazırlanmış, aşağı qiymətli inqrediyentlərdən (məsələn, hidrogenləşdirilmiş yağlar, zülal izolatları, qlükoza/fruktoza siropu) və kosmetik əlavələrdən (boyalar, süni dadlandırıcılar) ibarət qidalardır. Bu məhsullar bilərəkdən təzə qidaları əvəz etmək və istehsalçılar üçün mənfəəti artırmaq üçün hazırlanır və təşviq edilir. Seriyanın birinci sənədi göstərir ki, HEEQ-lər ənənəvi pəhriz nümunələrini sıxışdırır, qidalanma keyfiyyətini ümumilikdə aşağı salır və bir çox xroniki xəstəliyin riskini artırır. 104 uzunmüddətli araşdırmanın sistematik icmalı sübut edir ki, HEEQ-lərlə zəngin pəhrizlər ən azı 12 sağlamlıq vəziyyəti, o cümlədən piylənmə, 2-ci tip diabet, ürək-damar xəstəlikləri, depressiya və vaxtından əvvəl ölüm riski ilə əlaqəlidir.

Milli sorğular HEEQ istehlakında əhəmiyyətli artımların olduğunu aşkar edib. Son otuz ildə İspaniyada (11%-dən 32%-ə) və Çində (4%-dən 10%-ə) pəhriz enerjisinin HEEQ-lərdən alınan payı sürətlə artıb. Meksika və Braziliyada da son qırx ildə bu göstərici 10%-dən 23%-ə yüksəlib. ABŞ və Böyük Britaniyada isə son iki onillikdə səviyyələr 50%-dən yuxarı qalmaqdadır. Çili Universitetindən Professor Kamila Korvalan qeyd edir ki, bu problemlə mübarizə aparmaq üçün hökumətlər cəsarətli və koordinasiyalı siyasət addımları atmalıdırlar. Bu addımlar məhsulun üzərindəki etiketlərdə HEEQ göstəricilərinin yerləşdirilməsindən tutmuş, marketinqin məhdudlaşdırılmasına və münasib qiymətə qidalı qidalara çıxışı maliyyələşdirmək üçün bu məhsullara vergilərin tətbiqinə qədər uzanır.

Ekspertlər qeyd edirlər ki, HEEQ istehlakının kəskin artımına fərdi davranışlar deyil, qlobal qida korporasiyaları səbəb olur. Qlobal illik satışları 1.9 trilyon dollara çatan HEEQ-lər qida sənayesinin ən mənfəətli hissəsini təşkil edir. Bu böyük mənfəət şirkətlərə marketinq gücü və siyasi təsir imkanları verir. Şirkətlər öz maraqlarını qorumaq üçün tənzimləmələri bloklamaq, elmi mübahisələrə təsir etmək və lobbiçilik kimi mürəkkəb siyasi strategiyalardan istifadə edirlər. Bu vəziyyət effektiv diet siyasəti islahatlarının qarşısındakı ən böyük maneədir. Buna görə də, müəlliflər tərkibində artıq doymuş yağ, şəkər və duz olan məhsulların tənzimlənməsi ilə yanaşı, uşaqlara yönəlik marketinqin və rəqəmsal reklamların məhdudlaşdırılmasını, həmçinin məktəb və xəstəxanalar kimi ictimai yerlərdə HEEQ-lərin qadağan edilməsini tövsiyə edirlər. Nümunə olaraq, Braziliyanın milli məktəb qidalanması proqramı 2026-cı ilə qədər məktəb qidasının 90%-nin təzə və ya minimal emal olunmuş qidalardan ibarət olmasını tələb edəcək. Ümumilikdə, ictimai sağlamlıq hərəkatı sənaye müdaxiləsindən qorunmalı və qida sistemləri insanların sağlamlığını prioritetləşdirməlidir.