Əlilliyin müəyyənləşdirilməsi istiqamətində çatışmazlıqların yaratdığı sistemli ziddiyyətlər hələ də qalmaqdadır – Elçin Mirzəbəyli

Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun 2026-cı il üzrə büdcə layihəsi qarşıdakı il üçün sosial öhdəliklərin yerinə yetirilməsini təmin edir. Bu, dövlətimizin sosial siyasətinin maliyyə təminatı baxımından sabitliyini göstərir. Milli Məclisin deputatı Elçin Mirzəbəyli parlamentin plenar iclasında “Dövlət sosial müdafiə fondunun 2026-cı il büdcəsi haqqında” və “İşsizlikdən sığorta fondunun 2026-cı il büdcəsi haqqında” qanun layihələrinin müzakirəsi zamanı sistemdəki bəzi çatışmazlıqları açıqlayıb. Deputat vurğulayıb ki, sistemin orta və uzunmüddətli dövrdə dayanıqlığını möhkəmləndirmək üçün diqqət yetirilməli bir sıra vacib sahələr var. Bu sahələrdə vaxtında addımlar atılması sosial müdafiə mexanizmlərinin gələcəkdə həm maliyyə, həm idarəetmə, həm də sosial ədalət baxımından daha etibarlı qurulmasına kömək edə bilər. Mirzəbəyli ən həssas sahələrdən biri olan əlilliyin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı normativ-hüquqi, təşkilati və funksional çatışmazlıqların yaratdığı sistemli ziddiyyətlərin hələ də qaldığını qeyd edib.

Millət vəkili sosial sığorta sisteminin fəlsəfi mahiyyətinin özünümaliyyələşmə prinsipinə əsaslandığını bildirib. Bu səbəbdən, Fondun dövlət transfertlərindən asılılığının azaldılması mühüm irəliləyişdir. Bununla yanaşı, qeyri-büdcə sektorunda sığorta ödənişlərinin daha da artırılması, kölgə məşğulluğun azaldılması və uçot sistemlərinin tam şəffaflaşdırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlərin daha da intensivləşdirilməsi vacibdir. Deputat demoqrafik meyllərin və əhalinin yaş kateqoriyaları arasında baş verən dəyişikliklərin pensiya sisteminin uzunmüddətli tarazlığına təsir göstərən önəmli faktor olduğunu diqqətə çatdırıb. Əmək qabiliyyətli əhali ilə pensiyaçılar arasındakı nisbətin dəyişməsi gələcək illərdə sistemin yükünü artıra bilər. Buna görə, demoqrafik risklərin qabaqcadan hesaba alınması, uzunmüddətli proqnozlaşdırma modellərinin hazırlanması və qərarların bu çərçivədə verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Mirzəbəylinin sözlərinə görə, əlilliyin qiymətləndirilməsi sahəsindəki problemlər təkcə texniki xarakter daşımır, sosial siyasətin mahiyyətinə təsir edən daha dərin struktur uyğunsuzluqlardan qaynaqlanır. Əlillik qiymətləndirməsində tibbi modeldən sosial modelə tam keçidin başa çatmaması ən fundamental ziddiyyətlərdən biridir. Beynəlxalq standartlar əlilliyi tibbi diaqnozun nəticəsi kimi deyil, insanın funksional imkanları ilə sosial mühit arasındakı qarşılıqlı təsirin nəticəsi kimi dəyərləndirir. Lakin mövcud mexanizm bu yanaşmanı tam əks etdirmir. Bu hal eyni tibbi diaqnoza malik şəxslərin fərqli sosial şəraitdə olduqları halda eyni kateqoriyaya daxil edilməsinə və ya sosial iştirak imkanları nəzərə alınmadan kənarda qalmasına gətirib çıxarır. Əlilliyin qiymətləndirilməsində istifadə olunan məlumat mənbələrinin dağınıq olması qərarların obyektivliyinə mənfi təsir edir. Vahid elektron informasiya platformasının tam formalaşmaması səbəbindən müxtəlif səhiyyə müəssisələrinin təqdim etdiyi məlumatlar arasında uyğunsuzluqlar yaranır.

Bəzi anlayışların, xüsusilə də funksional itki dərəcəsi, davamlı fəsad, iş qabiliyyətinin məhdudluğu kimi kriteriyaların tətbiqində vahid yanaşmanın olmaması subyektiv şərhlərə meydan verir. Vətəndaşla ünsiyyət mexanizmlərinin yüksək səviyyədə olmaması, qərarların mahiyyətinin yetərincə izah edilməməsi, eləcə də apellyasiya mexanizmlərinin səmərəli çalışmaması inamsızlığa yol açır. Mirzəbəyli əlavə edib ki, əlilliyin qiymətləndirilməsində islahatlar yalnız sosial müdafiə sahəsini deyil, səhiyyəni, informasiya idarəçiliyini, əmək bazarını və hüquqi-normativ çərçivəni əhatə etməli, geniş institusional dəyişikliklərlə müşayiət olunmalıdır. Həm sosial müdafiə, həm də əlilliyin qiymətləndirilməsi sahəsində daha çevik, şəffaf və real iqtisadi-sosial şəraitə uyğunlaşdırılmış idarəetmə modelinə ehtiyac duyulur. Büdcə layihəsi növbəti il üçün öhdəlikləri təmin etsə də, dövlətin sosial siyasətinin uzunmüddətli davamlılığı üçün struktur islahatlarının aparılması qaçılmazdır. Bu islahatlar dövlətin sosial öhdəliklərinin daha dayanıqlı şəkildə icrasına və vətəndaş məmnunluğunun artmasına xidmət edəcək.