Tarixi Proqnoz: İnsan Fəaliyyəti Nəticəsində Buzlaqlar 2100-cü İldə Tamamilə Əriyəcək

ABŞ Milli Aeronavtika və Kosmos İdarəsinin (NASA) topladığı məlumatlara görə, qlobal istiləşmə nəticəsində dəniz və hava temperaturları yüksəlməyə davam edir. Bu artım böyük həcmdə şirin su ehtiyatı saxlayan buzlaqların sürətli əriməsinə səbəb olur. Hazırda dünyanın ən nəhəng buz kütlələri hər il yüz milyardlarla ton buz itkisi ilə üzləşir. Məsələn, Antarktika hər il təxminən 135 milyard ton, Qrenlandiya isə təxminən 266 milyard ton buz itirir. Zürix Federal Texnologiya İnstitutunun Mühəndislik Bölməsinin müəllimi Dr. Matthias Huss bu ərimələrin kritik həddini və qlobal istiləşmənin təsirini qiymətləndirib. Huss qeyd edir ki, dünyanın buz təbəqəsindəki dəyişikliklər birbaşa iqlim şərtləri ilə bağlıdır, lakin son yüzillikdə baş verən sürətli proseslərin əsas səbəbi insan fəaliyyəti nəticəsində artan istilikdir.

Huss xatırladır ki, buzlaqların tutduğu sahə 1850-ci illərdə son 10 min ilin ən yüksək nöqtəsinə çatdığı üçün o dövr "Kiçik Buz Dövrü" adlandırılırdı. Lakin həmin tarixdən sonra buzlaqlar kiçilməyə başlayıb və bu proses xüsusilə son bir neçə onillikdə aydın şəkildə sürətlənib. Baxmayaraq ki, dünya buzlaqlarının son 100 ildəki kütlə itkisi barədə tam və dəqiq məlumat yoxdur, itkinin həcminin inanılmaz dərəcədə böyük olduğu deyilir. Təkcə son 20 ildə dünya buzlaqları 6 min kub kilometrdən çox buz itirib. Bu itki Qrenlandiya və Antarktidadakı böyük buz təbəqələrini çıxmaqla, ümumi buz həcminin 5 faizinə bərabərdir. Buzlaqların ərimə sürəti getdikcə artır; 2010-2020-ci illərdəki ərimə həcmi əvvəlki onilliklə müqayisədə təxminən 36 faiz çox olub. Normal iqlim dəyişikliklərində buzlaqlar daha soyuq, yuxarı bölgələrə çəkilərək tarazlıq yaratmağa çalışır. Lakin günümüzdə qlobal istiləşmə o qədər sürətlidir ki, buzlaqlar bu tarazlığı qura bilmir və sürətlə yox olur.

Ərimənin təsiri qitədəki buz kütləsinin sıxlığına görə dəyişir. Avropa kimi nisbətən kiçik buzlaqlara sahib ərazilər daha sürətli itkilərlə üzləşir. Avropa 2000-ci ildən bəri buzlaqlarının 40 faizini itirib, bu itkinin 25 faizi isə son 10 ildə yaşanıb. Avropa Alp dağları, Qafqaz və Rokki dağları kimi kiçik buzlaqların olduğu bölgələr ən sürətli əriməyə məruz qalır. Ümumi buz həcmi itkisi baxımından isə Alyaska və Pataqoniya kimi ərazilər ən kritik yerdədir. 2000-ci ildə dünya üzrə təxminən 700 min kvadrat kilometr buzlaq sahəsi və 160 min kub kilometr buz həcmi var idi. Gələcəkdə iqlimin necə dəyişəcəyindən asılı olaraq, buzlaqların daha da kütləvi şəkildə geri çəkilməsi gözlənilir. Dünya miqyasında, 2100-cü ilə qədər mövcud buzlaqların 26 faizdən 41 faizinə qədərinin yoxa çıxacağı proqnozlaşdırılır. Regional səviyyədə isə bəzi ssenarilərdə Avropa Alp dağları və Qafqazdakı bütün buzlaqların tamamilə əriyəcəyi təxmin edilir.

Buzlaqların əriməsinin ən mühüm nəticəsi qlobal dəniz səviyyələrinin yüksəlməsidir. Huss xəbərdarlıq edir ki, 2100-cü ilə qədər dəniz səviyyəsinin ən azı 1 metr qalxması gözlənilir. Bu vəziyyət sahil bölgələrində yaşayan milyardlarla insanın həyatını təhdid edir. Buzlaq ərimələri eyni zamanda okean ekosistemlərinə də fərqli təsirlər göstərir; xüsusilə sahillərə daşınan çöküntü və qida maddələrinin tərkibi dəyişir. Mütəxəssis vurğulayır ki, atılacaq ən əhəmiyyətli addım qlobal karbon emissiyalarının məhdudlaşdırılmasıdır. Emissiyaları mümkün olan ən aşağı həddə endirmək iqlimi effektiv şəkildə sabitləşdirə bilər və uzun müddətdə buzlaqların da dayanıqlılığını təmin edər. İqlimin bərpa olunması, həmçinin istilik dalğaları, quraqlıqlar və güclü yağışlar kimi həddindən artıq hava hadisələrinin təsirini azaltmaq baxımından da müsbət nəticələr verəcəkdir.