Yeni Fluorescent Sensor: DNT Zədələnməsinin və Bərpasının Həyati Hüceyrələrdə Real Vaxtda İzənməsi

Utrext Universitetinin alimləri tərəfindən hazırlanan yeni fluorescent sensor xərçəng biologiyası, dərman təhlükəsizliyi tədqiqatları və qocalma araşdırmaları üçün böyük fayda gətirə bilər. Bu texnologiya sayəsində, alimlər ilk dəfə olaraq DNT zədələnməsinin və onun bərpasının canlı hüceyrələrdə necə baş verdiyini real vaxt rejimində izləmək imkanı əldə ediblər. *Nature Communications* jurnalında ətraflı təsvir edilən bu yenilik, əvvəllər tətbiqi mümkün olmayan bir çox təcrübələrə yol açır.

Hüceyrələrimizdəki DNT günəş işığı, müxtəlif kimyəvi maddələr, radiasiya və hətta bədənin normal funksiyaları nəticəsində daim zədələnir. Bu zədələnmələrin əksəriyyəti çox sürətlə aradan qaldırılır, lakin bərpa prosesi uğursuz olduqda yaranan qüsurlar qocalma prosesində, xərçəngdə və bir sıra digər xəstəliklərdə əsas rol oynayır. İllər boyu tədqiqatçılar DNT-də baş verən bu bərpa hadisələrini birbaşa müşahidə etməkdə çətinlik çəkirdilər. Ənənəvi yanaşmalar fərqli zaman nöqtələrində hüceyrələri öldürməyi və saxlamağı tələb edirdi, bu da davamlı proses əvəzinə, yalnız təcrid olunmuş anlıq şəkillər verirdi.

Utrext Universitetinin alimləri bu məhdudiyyəti aradan qaldıran bir sensor təqdim etdilər. Bu alət alimlərə zədələnmənin canlı hüceyrələr, hətta canlı orqanizmlər daxilində necə yarandığını və necə aradan qalxdığını izləməyə imkan verir. Aparıcı tədqiqatçı Tuncay Baubec bu metodu hüceyrənin daxilinə "onu pozmadan" baxmaq üsulu kimi təsvir edir. O qeyd edir ki, antikorlar kimi yayılmış alətlər bəzən DNT-yə çox sərt bağlanır, bu da hüceyrənin öz təmir sistemlərinə maneə törədə bilər. Baubecin sözlərinə görə, onların sensoru fərqlidir, çünki o, hüceyrənin təbii olaraq istifadə etdiyi bir zülalın hissələrindən qurulub. O, zədə yerinə özbaşına bağlanır və ayrılır, beləliklə müşahidə olunan davranış hüceyrənin həqiqi fəaliyyətini əks etdirir.

Sistem hüceyrənin öz zülallarından birindən götürülmüş kiçik bir sahəyə qoşulan fluorescent nişandan ibarətdir. Bu sahə yalnız zədələnmiş DNT üzərində görünən bir markeri qısa müddətə tanıyır. Bu əlaqə yumşaq və geri dönən olduğundan, sensor zərər çəkmiş bölgəni işıqlandırır, lakin hüceyrənin bərpa işlərinə müdaxilə etmir. Əvvəlki metodlardan fərqli olaraq, tədqiqatçılar indi bütün bərpa ardıcıllığını bir davamlı film şəklində izləyə bilərlər. Onlar zədənin görünmə anını, bərpa zülallarının nə qədər sürətlə gəldiyini və problemin nə vaxt həll olunduğunu izləyə bilirlər. Sensorun tətbiq imkanları tək laboratoriya hüceyrələri ilə məhdudlaşmır; alət, həmçinin *C. elegans* qurdu kimi model orqanizmlərdə uğurla sınaqdan keçirilmişdir. Bu yeni texnika tibbi araşdırmaların dəqiqliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər, xüsusən də bir çox xərçəng terapiyasının şiş hüceyrələrinə qəsdən DNT zədəsi vurmaqla işlədiyini nəzərə alsaq. Baubec bildirir ki, onların aləti dərman testlərini daha ucuz, sürətli və dəqiq edəcək. Tədqiqatçılar artan marağı nəzərə alaraq, bu aləti heç bir məhdudiyyət qoymadan bütün alimlərin istifadəsinə vermişlər.