Yeni Araşdırma: Şumer Mədəniyyətinin (İnsanlığın İlk Şəhər Mədəniyyəti) Yaranmasına Qədim Məd-cəzirlər Səbəb OLMUŞDUR

Yeni nəşr olunan bir araşdırma qədim Mesopotamiyada şəhər mədəniyyətinin yüksəlişinə dair elmi anlayışı tamamilə dəyişdirir. Tədqiqat göstərir ki, çox vaxt Mədəniyyətin Beşiyi adlandırılan Şumerin yaranması təkcə insan zəkasının deyil, həm də güclü təbii qüvvələrin nəticəsi idi. Müəlliflərə görə, Dəclə və Fərat çayları, məd-cəzirlər və Fars körfəzinin şimal kənarında yerləşən çöküntülərin qarşılıqlı təsiri dünyanın ilk şəhər mərkəzlərinin formalaşmasında müəyyənedici rol oynamışdır.

“Morphodynamic Foundations of Sumer” başlıqlı məqalə “PLOS ONE” jurnalında dərc edilib. Tədqiqatın rəhbərləri Liviu Giosan (Woods Hole Okeanoqrafiya İnstitutunun Təqaüdçü Baş Alimi) və Reed Goodman (Clemson Universitetindən) idi. Onların işi İraq arxeoloqları və Pensilvaniya Universitetinin Penn Muzeyini birləşdirən Laqaş Arxeoloji Layihəsi vasitəsilə illərlə davam edən əməkdaşlığa əsaslanır. Tədqiqatçılar, Şumerdə kənd təsərrüfatı və sosial təşkilatlanmanın ən erkən mərhələlərinə məd-cəzir ritmlərinin təsir etdiyini göstərən yeni paleoloji model təqdim edirlər. Regionun inkişafı təkcə çay daşqınları ilə deyil, həm də su və münbit torpaq təmin edən qabaqcadan proqnozlaşdırıla bilən məd-cəzir nümunələri ilə sıx bağlı idi.

Giosanın sözlərinə görə, nəticələr Şumerin mədəni cəhətdən və hərfi mənada su ritmləri üzərində qurulduğunu sübut edir. “Məd-cəzirin dövri nizamları, yəni mənzərənin formasının dinamik proseslər nəticəsində zamanla necə dəyişməsi, Şumerlərin miflərinə, kəşflərinə və gündəlik həyatlarına dərindən hopmuşdu.” Müasir İraqın cənubunda yerləşən Şumer bəşəriyyətin ən erkən mədəniyyətlərindən biri kimi tanınır. Yazı, təkər və böyük miqyaslı kənd təsərrüfatı daxil olmaqla, bir çox ilk yeniliklər bu regiona aiddir. Ur, Uruk və Laqaş kimi şəhər-dövlətləri sonrakı cəmiyyətlər üçün nümunə olan mürəkkəb siyasi və dini sistemlər hazırladılar. Yeni araşdırma göstərir ki, 7000 ilə 5000 il əvvəl Fars körfəzi indiki vəziyyətdən daha çox daxili ərazilərə qədər uzanırdı. Gündə iki dəfə məd-cəzir dalğaları şirin suyu aşağı Dəclə və Fərat çaylarına aparırdı. Erkən fermerlər bu davamlı axından istifadə edərək tarlaları və xurma bağlarını suvarmaq üçün qısa kanallar qazırdılar; bu, böyük suvarma layihələrinə ehtiyac olmadan məhsuldar əkinçiliyə imkan verdi.

Zaman keçdikcə çayların gətirdiyi çöküntülər körfəzin baş hissəsində deltalar əmələ gətirdi və daxili ərazilərə məd-cəzir suyunun girişini kəsdi. Müəlliflər bu çevrə dəyişikliyinin geniş yayılmış ekoloji və iqtisadi çətinliklərə səbəb olduğunu düşünürlər. Məd-cəzir sularının itirilməsi Şumer icmalarını böyük miqyaslı suvarma və daşqınlara nəzarət sistemləri ilə cavab verməyə məcbur etmiş ola bilər – məhz bu yeniliklər Şumerin qızıl dövrünü təyin edən amillər oldu. Goodman qeyd edir ki, Mesopotamiya deltası fasiləsiz dəyişən bir ərazi idi. “Bu dəyişkən torpaq ixtiraçılıq və əməkdaşlıq tələb edirdi ki, bu da tarixdə ilk intensiv əkinçilik və cəsarətli sosial eksperimentlərə səbəb oldu.” Bundan əlavə, tədqiqatçılar bu su ilə bağlı mənşəyi Şumerin mədəni kimliyi ilə əlaqələndirirlər. Tədqiqat regionun daşqın mifləri və su mərkəzli tanrılarını məd-cəzir və çaylarla sıx münasibətlərinin nəticəsi olduğunu göstərir.

Penn Muzeyinin Laqaş Arxeoloji Layihəsinin direktoru Holly Pittman yekunlaşdırır: “Bu araşdırmanın nəticələri aydındır: sürətli çevrə dəyişikliyi bərabərsizliyə, siyasi birləşməyə və dünyanın ilk şəhər cəmiyyətinin ideologiyalarının formalaşmasına səbəb oldu.” Komanda, ətraf mühit və geoloji məlumatlardan, Laqaşdan götürülmüş çöküntü nümunələrindən və yüksək dəqiqlikli peyk görüntülərindən istifadə edərək Şumerin sahil xəttinin bir zamanlar necə göründüyünü bərpa etdi. Bu rekonstruksiya erkən cəmiyyətlərin çevrədəki dramatik dəyişikliklərə necə uyğunlaşdığına dair əhəmiyyətli bir pəncərə açır. Giosan sonda bildirir: “İşimiz ciddi çevrə böhranı qarşısında sosial yenidən ixtiranın həm imkanlarını, həm də təhlükələrini vurğulayır. Miflərin içində gizlənmiş real tarixi tapmaq həmişə təəccüblü olur və bizim kimi fənlərarası araşdırmalar bunu üzə çıxarmağa kömək edə bilər.”