Astronomlar Supernovanın Gözlənilməz Gizli Həndəsəsini Aşkarladılar: Zeytun Şəkilli Partlayış

Avropa Cənub Rəsədxanasının (ESO) Çox Böyük Teleskopu (VLT) ilə edilən sürətli müşahidələr ulduzun partlayış anını, yəni partlayışın səthdən ilk dəfə çıxdığı məqamı qeydə aldı. Bu an partlayışın ən erkən mərhələsindəki əsl formasını ortaya çıxardı. Bu mərhələ o qədər qısadır ki, adətən bir gün ərzində gözlə itə bilər. Alimlər kütləvi ulduzların ömürlərini necə supernova kimi bitirdiyinə dair əsas suallara cavab tapmaq üçün uzun müddət idi ki, məhz bu ilkin anı müşahidə etməyi arzulayırdılar.

22 milyon işıq ili uzaqlıqda, NGC 3621 qalaktikasında partlayan SN 2024ggi supernovasının səthdən çıxma anını müşahidə etmək onun zeytuna bənzər qeyri-adi, qeyri-sferik formasını göstərdi. Bu, supernovanın partlayış formasının bu qədər erkən mərhələdə ilk dəfə sənədləşdirilməsidir. Tədqiqatın əsas müəllifi, Pekin Tsinhua Universitetindən dosent Yi Yanq, supernovanın 10 aprel 2024-cü ildə aşkarlandığını öyrəndikdə hadisənin təcili olduğunu anladı. O, cəmi 12 saat sonra ESO-ya müşahidə sorğusu göndərdi və tezliklə sorğu təsdiqləndi. Aprelin 11-də, kəşfdən cəmi 26 saat sonra, Çilidə yerləşən VLT artıq bu hadisəni müşahidə edirdi.

Supernova Hidra bürcü istiqamətində yerləşir. Astronomlar üçün bu məsafə, partlayışın davranışını incə detalları ilə araşdırmağa imkan verən qədər yaxındır. Beynəlxalq komanda VLT və xüsusi alətlərdən istifadə edərək partlayışın ilkin davranışını qeydə aldı. Tədqiqatın həmmüəllifi Ditrix Baade qeyd edir ki, "İlk VLT müşahidələri partlayış nəticəsində yaranan maddənin ulduzun mərkəzinə yaxın hissədən sürətlənərək səthdən çıxdığı anı əhatə etdi. Bir neçə saat ərzində ulduzun və partlayışın həndəsəsi eyni anda müşahidə oluna bildi." Supernovanın həndəsəsi ulduz təkamülü və bu kosmik hadisələrin yaranmasına səbəb olan fiziki proseslər haqqında əsas məlumatlar verir.

Ulduzlar ömürləri boyu daxili cazibə qüvvəsi ilə nüvə reaksiyasından yaranan təzyiq arasında tarazlıq saxlayırlar. Yanacaq tükəndikdə bu tarazlıq pozulur. Nüvə dağılır, ətrafdakı qatlar içəriyə düşür və sıx mərkəzdən geri sıçrayır. Bu sıçrayış ulduzu parçalayan zərbə dalğası yaradır. Zərbə dalğası səthə çatdıqda çox böyük miqdarda enerji buraxılır və supernova görünən olur. Bu erkən mərhələdəki quruluşu qeydə almaq üçün astronomlar 'spektropolyarimetriya' adlanan bir metoddan istifadə etdilər. Bu metod, ulduz bir işıq nöqtəsi kimi görünsə də, işığın polyarizasiyası vasitəsilə partlayışın şəkli haqqında incə siqnalları deşifrə etməyə imkan verir. VLT-dəki FORS2 aləti ilkin partlayışın zeytun şəkilli formaya malik olduğunu aşkar etdi.

Partlayış genişləndikcə ulduzu əhatə edən materialla qarşılaşsa da, forma yastılaşmağa başlasa da, simmetriya oxu sabit qaldı. Bu tapıntılar, kütləsi Günəşin kütləsindən 8 dəfə böyük olan ulduzların partlamasına səbəb olan ümumi bir fiziki mexanizmin mövcudluğunu göstərir. Bu cür hadisələrin aydın müəyyən edilmiş ox simmetriyası ilə hərəkət etməsi nəzərdə tutulur. Bu cür nadir müşahidələr alimlərə mövcud supernova modellərinin bəzilərini rədd etməyə və digərlərini təkmilləşdirməyə kömək edir, bununla da kütləvi ulduzların ölümü haqqında biliklərimizi artırır. Həmmüəllif Ferdinando Patat vurğulayır ki, "Bu kəşf təkcə ulduz partlayışları haqqında anlayışımızı dəyişdirmir, həm də elmin sərhədləri aşaraq nələrə nail ola biləcəyini nümayiş etdirir."