Mərkəzi Avrasiyanın yeni memarlığı: nəqliyyat dəhlizlərindən gələcəyin strateji bağlarına

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Qazaxıstana dövlət səfəri adi diplomatik görüşdən daha artığı idi. Bu səfər Mərkəzi Asiyanın sistemli inteqrasiyasının yeni mərhələsinə keçidin simvoluna çevrildi. Hazırda qlobal ticarət marşrutları sanksiyaların, enerji dəyişikliklərinin və texnoloji milliçiliyin təsiri altında yenidən qurulur. Xəzər dənizi ilə Tanrı dağları arasında yerləşən bu böyük region yeni Avrasiya qarşılıqlı əlaqələrinin laboratoriyasına çevrilməkdədir.

Əsas sual budur: Mərkəzi Asiya öz resurslarına, infrastruktura və strateji ittifaqlara söykənərək, xarici güc mərkəzlərindən asılı olmayan müstəqil inkişaf yolu yarada bilərmi? Region ölkələrinin konkret addımları artıq bu suala cavab verir. Bu prosesdə Azərbaycan sadəcə tamaşaçı deyil, sistemin memarıdır. Əliyevin Qazaxıstana səfəri və son aylarda Bakının Daşkənd, Aşqabad və Bişkeklə imzaladığı sazişlər "yeni Xəzər oxu"nun formalaşdığını göstərir. Bu, nəqliyyat, enerji, rəqəmsal texnologiyalar və sənaye əməkdaşlığını birləşdirən çoxsəviyyəli tərəfdaşlıq modelidir. 1990-cı illərdə regional təşəbbüslər bəyanat səviyyəsində qalırdısa, bu gün ölkələr bir-birinə rəqib kimi deyil, tamamlayıcı tərəfdaş kimi baxırlar. Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistanın maraqları artıq konkret layihələrdə kəsişir; bu layihələr kapital, mühəndislik və rəqəmsal həllərlə dəstəklənir.

Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu, yəni Orta Dəhliz, yeni Avrasiya iqtisadiyyatının əsas sinir sisteminə çevrilib. 2024-cü ildə Orta Dəhliz vasitəsilə yük dövriyyəsi 2022-ci illə müqayisədə 50 faizdən çox artaraq 3,2 milyon ton olub. Beynəlxalq Nəqliyyat Forumu proqnozlaşdırır ki, 2030-cu ilə qədər bu rəqəm 10 milyon tonu keçə bilər. Bu yüksəliş siyasi iradənin birləşməsinin nəticəsidir. Azərbaycan Xəzərlə Qara dəniz arasında birləşdirici zəncir rolunu oynayır. Bakı enerji, dəmir yolu, dəniz və rəqəmsal platformaları birləşdirən multimodal mərkəzə çevrilir. Ələt limanı artıq "Xəzər qloballığı" konsepsiyasının simvoludur. Burada Xəzər dənizi Asiya, Qafqaz, Yaxın Şərq və Avropanı birləşdirən bir körpü deməkdir. Qazaxıstan üçün Orta Dəhlizdə iştirak xarici ticarət axınlarını qismən fərqləndirmək və Rusiyadan asılılığı azaltmaq vasitəsidir. Rusiya banklarına və logistika şirkətlərinə qarşı sanksiyaların sərtləşdiyi bu dövrdə, logistika müstəqilliyi artıq milli təhlükəsizlik məsələsidir. Əliyevin səfəri çərçivəsində imzalanan 15 ikitərəfli saziş bu prosesi institusional səviyyəyə qaldırdı.

Orta Dəhlizin inkişafı enerji ölçüsündən kənarda mümkün deyil. Azərbaycan və Qazaxıstan Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə neft tranzitini artırmaq üçün birgə layihələr həyata keçirirlər. 2026-cı ilə qədər bu marşrutla daşınan neftin həcmi 15 milyon tona çata bilər. Bakı üçün bu, Xəzər enerji resurslarının paylanma mərkəzinə çevrilmək deməkdir. Eyni zamanda, Xəzərin dibi ilə çəkiləcək enerji kabeli Azərbaycanın, Qazaxıstanın və Gürcüstanın enerji şəbəkələrini birləşdirəcək. Dünya Bankının qiymətləndirməsinə görə, bu layihə Mərkəzi Asiyanın bərpa olunan enerjisini Avropanın enerji bazarına birləşdirəcək "Xəzər yaşıl qövsü"nün əsasını qoya bilər. Bu, artıq sadəcə nəqliyyat marşrutu deyil, neft, qaz, məlumat, enerji, rəqəmsal standartlar və süni intellekti birləşdirən yeni transavrasiya infrastrukturudur. Azərbaycanla Qazaxıstan arasında imzalanan sazişlərdə rəqəmsallaşma və süni intellektin xüsusi yer tutması təsadüfi deyil; məhz onlar yeni əməkdaşlığın texnoloji skeletini formalaşdırırlar.

Müasir Mərkəzi Asiya artıq "böyük dövlətlərin arxa həyəti" deyil, qərarların qəbul olunduğu yeni bir mərkəzə çevrilir. Region ölkələri strateji planlaşdırma ilə düşünürlər; burada əsas resurs nə təkcə neft, nə də qazdır, əsas kapital infrastruktur, texnologiya və etimaddır. Azərbaycan bu yeni reallıqda unikal üstünlüklərə malikdir: siyasi sabitlik, nəqliyyat imkanları və enerji potensialı. Bu amilləri birləşdirərək, Azərbaycan Mərkəzi Avrasiyanın sistem memarına çevrilib. Azərbaycanın strategiyası hegemonluqda deyil, qarşılıqlı asılılıqların memarlığında, yəni regionu birləşdirən dayanıqlı əlaqələrin qurulmasında gizlidir. Əgər indiki tendensiyalar davam etsə, onilliyin sonuna qədər "Xəzər İnkişaf Bloku" adlı yeni geosiyasi anlayış formalaşa bilər. Bu blok müstəqil, amma sinxron hərəkət edə bilən dövlətləri birləşdirəcək. Bu blokda istiqaməti müəyyən edən və Şərqlə Qərbi coğrafi və konseptual baxımdan birləşdirən mərkəz məhz Bakı olacaq - logistikanı, iqtisadiyyatı və ideyanı eyni xəttə gətirən strateji körpü kimi.