Azərbaycan–Qazaxıstan əlaqələri: enerji, logistika və ortaq gələcəyin geosiyasi xəritəsi

Prezident İlham Əliyevin Qazaxıstana dövlət səfəri təkcə ikitərəfli münasibətlərin davamı deyil, həm də bütün region üçün yeni strateji hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Bakı ilə Astana arasında dialoq son illərdə keyfiyyətcə dəyişib. Münasibətlərin əsasını enerji təhlükəsizliyi, nəqliyyat-logistika dəhlizləri və regional sabitlik məsələləri təşkil edir. Qazaxıstan neftinin əsas ixrac marşrutu hələ də Rusiya ərazisindən, Novorossiysk limanı vasitəsilə keçir. Lakin Qara dənizdəki gərginlik, sanksiya riski və tranzit sabitliyinin pozulması Astananı alternativ yollar axtarmağa məcbur edir. Azərbaycan məhz bu mühitdə Qazaxıstan üçün əsas enerji körpüsünə çevrilir. Prezident İlham Əliyev və Kasım-Jomart Tokayev Qazaxıstan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri vasitəsilə illik 7 milyon ton səviyyəsinə çatdırılması barədə razılığa gəldilər. Bu qərar Xəzər regionunun enerji logistikasında strateji dönüş nöqtəsidir, çünki bu, hər iki ölkənin enerji siyasətinə əsaslı korrektələr gətirir.

Bu razılaşmanın arxasında həm Azərbaycanın, həm də Qazaxıstanın iqtisadi maraqları dayanır. Azərbaycanda neft hasilatı tədricən azalır; son 15 ildə bu azalma ildə orta hesabla 4-5 faiz təşkil edib. Beynəlxalq analitik mərkəzlər 2026–2028-ci illərdə azalma tempinin 8–9 faizə qədər sürətlənə biləcəyini proqnozlaşdırır. Bu vəziyyət BTC boru kəmərinin iqtisadi dayanıqlığını qorumaq üçün onun yüklənməsini zəruri edir. Kəmərin illik maksimum ötürmə qabiliyyəti 60 milyon ton olsa da, hazırda yalnız 50 faiz civarında doldurulub. Qazaxıstan neftinin əlavə həcmləri sistemin amortizasiya xərclərini kompensasiya edir və Bakının infrastruktur gəlirlərini artırır. Məsələn, 7 milyon tonun daşınması Azərbaycanın infrastruktur xərclərini illik təxminən 150 milyon dollar azalda bilər. Digər tərəfdən, Astana üçün BTC marşrutu Qara dənizdəki geosiyasi risklərdən sığortadır. 2025-ci ilin ikinci rübündə Qazaxıstan neftinin təxminən 15 faizi artıq Azərbaycan vasitəsilə dünya bazarlarına çıxarılıb.

Əməkdaşlıq təkcə enerji ilə məhdudlaşmır, tranzit siyasətində də güclü sinxronluq müşahidə olunur. Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) Avrasiya məkanında mühüm iqtisadi mərkəzə çevrilir. 2025-ci ilin iyununda Bakı və Astana Orta Dəhlizin rəqəmsallaşdırılması haqqında memorandum imzaladı. Bu sənəd yük axınlarının izlənməsini, gömrük prosedurlarının eyniləşdirilməsini və tariflərin uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Hər iki ölkə infrastruktur layihələrinə böyük sərmayələr yatırır. Qazaxıstan Quryk limanının yenilənməsinə 320 milyon dollar ayırıb. Azərbaycan isə Ələt Azad İqtisadi Zonasının genişləndirilməsinə 400 milyon dollar yatırır. Bu sərmayələr ticarət dövriyyəsinə müsbət təsir göstərir. 2024-cü ildə 600 milyon dollar olan ticarət həcmi, 2025-ci ilin birinci yarısında 800 milyon dollara yaxınlaşıb. Əsas artım metallurgiya, kənd təsərrüfatı və logistika xidmətləri kimi qeyri-neft sektorunun payına düşür.

2022-ci ilin fevralında başlayan Ukrayna müharibəsi Rusiyadan keçən ticarət marşrutlarını qeyri-sabit etdi. Bu vəziyyət Qazaxıstanı Rusiya tranzitindən asılılığı azaltmağa məcbur etdi. Azərbaycan Bakı Limanı, dəmir yolları və müstəqil boru kəmərləri ilə təchiz olunmuş müasir logistika mərkəzi kimi bu dəyişiklikdə əsas rol oynayır. Bakı və Astana "bir pəncərə" sistemindən imtina edən Mərkəzi Asiya üçün dünyaya açılan bir pəncərə oldu. Region artıq sadəcə enerji ehtiyatları anbarı yox, tranzit və istehsal texnologiyalarının inteqrasiya platformasıdır. Bu əməkdaşlıq təhlükəsizlik sahəsinə də yayılır. 2025-ci ilin yayında keçirilən “Birlik–2025” birgə təlimləri Bakı və Astananın yalnız iqtisadi tərəfdaşlar deyil, həm də təhlükəsizlik sahəsində koordinasiya edən dövlətlər olduğunu göstərdi. Bakı və Astananın bu addımları Avrasiyanın mərkəzində Azərbaycanla beş Mərkəzi Asiya dövlətinin yeni geosiyasi oxunu formalaşdırır. Bu formatın əsas məqsədi kollektiv təhlükəsizlik, nəqliyyat sabitliyi və regional strateji balansın qorunmasıdır.