Varda Kosmosda İstehsalın Mümkün Olduğunu Sübut Etdi - İndi Bunu Adi Kommersiya Fəaliyyətinə Çevirmək İstəyir

Varda Space Industries şirkətinin baş direktoru Uill Brui gələcək barədə danışanda, onun proqnozları bir çoxunun təsəvvür etdiyindən daha qısa müddətləri əhatə edir. O, 10 il ərzində insanların eniş yerində dayanıb, kosmosda hazırlanmış dərman preparatlarını daşıyan ixtisaslaşmış kosmik gəmilərin sürətli şəkildə Yerə qayıtmasını seyr edə biləcəyini proqnozlaşdırır. Brui hətta iddia edir ki, 15-20 il ərzində bir işçini bir ay orbitdə saxlamağın xərcləri, onu Yer kürəsində saxlamaqdan daha ucuz olacaq. Brui bu ssenarilərin real olduğunu düşünür, çünki o, əvvəllər SpaceX-də mühəndis işləyərkən belə böyük iş proqnozlarının necə gerçəkləşdiyini görmüşdür. Məsələn, o, Falcon 9 raketinin yalnız üçüncü uçuşunda iştirak etdiyini xatırlayır. Həmin raket o vaxtdan bəri demək olar ki, 600 uğurlu missiyanı tamamlayıb. Bu cür dəyişiklikləri müşahidə etdiyi üçün Brui kosmosda kommersiya istehsalının da eyni sürətlə inkişaf edəcəyinə inanır. Varda-nın əsas hədəfi bu fantastik görünən fəaliyyəti gündəlik və adi bir sənaye sahəsinə çevirməkdir.

Varda artıq əsas konsepsiyanın işlədiyini sübut edib. Şirkət 2024-cü ilin fevralında, aylar çəkən tənzimləmə maneələrindən sonra, orbitdən geri yük gətirən tarixdə yalnız üçüncü korporativ qurum oldu (ritonavir, HİV dərmanının kristallarını gətirdi) və bununla da SpaceX və Boeing kimi nəhənglərin sırasına qatıldı. Şirkət dərmanlarını 90 kiloqramdan az çəkisi olan, konus formalı kiçik bir kapsul olan W-1 daxilində Yerə qaytarır. Bu kapsullar SpaceX-in birgə uçuşları vasitəsilə orbitə çıxarılır və orbitdə enerji, rabitə və idarəetmə təmin edən Rocket Lab gəmisi tərəfindən idarə olunur. Bəs nə üçün kristalları kosmosda istehsal etmək lazımdır? Mikroqravitasiya şəraitində, Yer kürəsində kristal formalaşmasına mane olan qüvvələr (çöküntü kimi) əsasən yox olur. Varda bildirir ki, bu, onlara kristallaşma prosesinə daha dəqiq nəzarət etməyə imkan verir, bu da vahid ölçülü kristalların və ya eyni molekulun fərqli quruluşa malik olan yeni formalarının yaranmasına gətirib çıxarır. Bu cür təkmilləşdirmələr dərmanlar üçün daha yaxşı sabitlik, yüksək təmizlik və daha uzun raf ömrü deməkdir.

Bruinin iş modeli ənənəvi kosmik şirkətlərin yanaşmasından tamamilə fərqlənir. Peyk şirkətləri (məsələn, Starlink) peyk şəbəkəsini qurmaq üçün müəyyən sayda fırlatmağa kapital yatırır və şəbəkə tamamlandıqdan sonra daimi uçuşlara ehtiyac qalmır. Varda isə fərqlidir. Hər bir yeni dərman formulunun hazırlanması fırlatma tələb edir. Dərmanlara olan tələbat artdıqca, buraxılışlara olan tələbat da artır. Brui bunu "yeddi domino nəzəriyyəsi" adlandırdığı bir model vasitəsilə izah edir. Bu nəzəriyyədə ikinci domino (kosmosda dərman istehsalı və geri qaytarılması) artıq baş verib. Əsas hədəf olan üçüncü domino, kosmosda hazırlanmış dərmanın klinik sınaqlara daxil edilməsidir. Bu hadisə isə Varda üçün fasiləsiz uçuş təmin edəcək. Dördüncü domino, Varda-nın miqyasını böyütməsi ilə uçuş xərclərinin kəskin şəkildə azalmasıdır. Brui bu dövrənin fırlatma xərclərini minimuma endirəcəyini söyləyir. Uçuş xərclərinin azalması isə yarımkeçiricilər, lifli optika və digər ekzotik materiallar kimi mikroqravitasiyadan faydalanan digər sənaye sahələri üçün də kosmosu əlçatan edəcək.

W-1 kapsulunun Yerə qayıtma prosesi isə asan olmadı. Kapsul iyun 2023-cü ildə buraxıldıqdan və təcrübələr bir neçə həftə ərzində tamamlandıqdan sonra, tənzimləmə problemləri səbəbindən altı ay orbitdə qaldı. Problem onda idi ki, Varda kapsulu hərbi təlim poliqonu olan Utah Sınaq və Təlim Poliqonuna endirmək üçün icazə ala bilmirdi və hərbi missiyalar hər dəfə Varda-nın eniş cədvəlini dəyişirdi. Bu, ilk kommersiya quru enişi olduğu üçün poliqon və FAA arasında koordinasiya mexanizmi yox idi. Nəticədə hər iki qurum məsuliyyət götürməkdə çətinlik çəkirdi. Nəhayət, 2024-cü ilin fevralında, buraxılışdan səkkiz ay sonra, W-1 nəhayət uğurla Yerə endi. Bu, FAA-nın 2021-ci ildə ticarət kosmik əməliyyatlarını daha çevik etmək üçün təqdim etdiyi Part 450 lisenziyalaşdırma çərçivəsi altında ABŞ torpağına enən ilk kommersiya kosmik gəmisi oldu. İndi Varda həm ABŞ, həm də Avstraliyada eniş sahələrinə malikdir və hər uçuş üçün tam təhlükəsizlik sənədlərini yenidən təqdim etmədən ABŞ-a qayıtmağa imkan verən ilk FAA Part 450 lisenziyasına sahib şirkətdir.

Tənzimləmə çətinliklərindən və W-1-in yüksək sürətli qayıdışından bir zərurətdən doğan ikinci iş sahəsi ortaya çıxıb: hipersəs sınaqları. Çox az obyekt Maç 25 sürəti ilə atmosferdən keçir. Bu sürətlərdə yaranan mühit (minlərlə dərəcə istilik, kimyəvi reaksiyalar) Yer üzündə təkrarlana bilməz. Müdafiə agentlikləri, o cümlədən Hərbi Hava Qüvvələri real hipersəs şəraitində materialları və sensorları sınaqdan keçirməyə ehtiyac duyur. Varda isə alternativ təklif edir. W-1 kapsulları onsuz da Maç 25 sürəti ilə qayıtdığı üçün, şirkət əlavə sensorları yerləşdirə, yeni istilik mühafizə materiallarını sınaqdan keçirə bilər. Şirkət artıq Hərbi Hava Qüvvələri Tədqiqat Laboratoriyası üçün təcrübələr həyata keçirib. Varda maliyyə tərəfdən də uğurlu olub. Şirkət bu iyulda Series C mərhələsində 329 milyon dollar toplayıb. Bu vəsaitin əsas hissəsi El Segundo şəhərindəki dərman laboratoriyasının tikintisinə ayrılıb. Şirkət monoklonal antikorlar kimi daha mürəkkəb molekulları istehsal etməyi planlaşdırır ki, bu da Bruinin dediyinə görə, 210 milyard dollarlıq bazardır. Brui haqlı olarsa, kosmosdan gələn dərmanların adi hala çevrilməsi düşündüyümüzdən daha tez baş verəcəkdir.