Unudulmuş Osmanlı Texnologiyaları

Altı əsrlik tarixi boyu Osmanlı İmperiyası, hərbi gücü ilə yanaşı, texnoloji yenilikləri ilə də dövrünün ən qabaqcıl sivilizasiyalarından biri idi. Bu gün unudulmuş bir çox texnoloji cihaz, Osmanlı saraylarında, mədrəsələrində və şəhərlərində gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi idi. Bu mürəkkəb cihazlar, dövrün alimləri və sənətkarlarının yüksək bilik və bacarıq səviyyəsini göstərir. Bəs bunlar nələrdir?

Osmanlı İmperiyasının Unudulmuş Texnoloji Cihazları

Astrolablar Osmanlı elmi dünyasının ən hörmətli alətləri idi. Tuncdan və ya gümüşdən hazırlanmış bu dairəvi cihazlar, səmanı iki ölçülü müstəviyə proyeksiya edən mürəkkəb hesablama maşınları idi. XVI əsrdə İstanbulda yaşamış məşhur astronom Təqiyyəddin əsərləri ilə məşhurlaşan astrolablar, dövrün ən qabaqcıl dəniz alətləri idi. Bu cihazlar yalnız səma cisimlərinin mövqeyini müəyyənləşdirmir, həmçinin namaz vaxtlarını hesablayır, Qiblə istiqamətini tapır və hətta riyazi məsələləri həll edirdi. Osmanlı astrolabları Avropa nümunələrindən daha qabaqcıl xüsusiyyətlərə malik idi. Çox qatlı lövhə düzülüşü müxtəlif enliklərdə istifadə edilməsinə imkan verirdi. Təqiyyəddin tərəfindən hazırlanmış "Zurkaniyyə" astrolabı dövrünün ən mürəkkəb astrolabi idi və 16 müxtəlif riyazi əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. Bu cihazlar o qədər qiymətli idi ki, Sultanlar tərəfindən Avropa krallarına hədiyyə olaraq göndərilirdi.

Saat qüllələri Osmanlı şəhərlərinin ən mühüm texnoloji quruluşları arasında idi. İlk böyük saat qülləsi 1564-cü ildə Topqapı Sarayında inşa edilmişdir. Bu qüllədəki saat mexanizmi ağırlıq sistemi ilə işləyir və hər saat bir dəfə zəng çalırdı. Bursa Saat Qülləsi Sultan II. Abdulhəmid dövründə, 1905-ci ildə tikilmiş və Avropanın ən qabaqcıl saat texnologiyalarından istifadə edilmişdir. Saat qüllələrinin ən təsirli nümunələrindən biri də Adanada idi. 1882-ci ildə tikilən bu qüllə yalnız vaxtı göstərmir, həm də hava proqnozları verən barometrik sistemlərə sahib idi. Qüllənin yuxarı mərtəbəsindəki külək istiqamət göstəricisi şəhərin ticarət gəmiləri üçün meteoroloji məlumatlar verirdi.

Su saatları Osmanlı texnologiyasının ən zərif nümunələrindən idi. Topqapı Sarayı Cevher Ağası otaqlarında yerləşən su saati, qızıl və gümüşlə bəzədilmiş tunc gövdəsi ilə incəsənət əsəri idi. Bu saatlar suyu müntəzəm sürətlə axınından istifadə edərək vaxtı ölçürdülər. Ən mürəkkəb nümunələr fərqli mövsümlər üçün tənzimlənə bilən dəyişkən axın sistemlərinə malik idi. İstanbuldakı Aya Sofya yaxınlığındakı emalatxanalarda istehsal olunan su saatları yalnız vaxtı ölçmür, həm də musiqi çalırdı. İçlərindəki kiçik zənglər və fitlər müəyyən saatlarda melodiya ifa edirdi. Bu texnologiya qədim Yunanıstandan miras qalsa da, Osmanlı sənətkarları tərəfindən daha da inkişaf etdirilmişdir.

Mexaniki fiqurlar Osmanlı saraylarında öz-özünə hərəkət edən mexaniki fiqurlar mövcud idi. Bu avtomatlar saat mexanizmlərinə bənzər dişli sistemlərlə işləyirdi. Saray ziyarətçilərini heyran edən bu cihazlar Osmanlı sənətkarlarının mexaniki ustalığını göstərirdi. Bu hərəkətli fiqurlar adətən bulaqlar və saatlarla birlikdə dizayn edilirdi. Müəyyən vaxtlarda hərəkət edən fiqurlar həm əyləncə, həm də texnoloji tamaşa hissəsi idi.

Osmanlı artilleriya texnikası dövrünün ən qabaqcıl səviyyəsində idi. "Şahi topu" adlanan iri çaplı topları tunc tökmə texnikasının zirvəsi idi. 1453-cü ildə İstanbulun fəthində istifadə edilən Orban topu 635 kiloqramlıq mərmi ata bilirdi. Bu topları oyuq lülə düzülüşü mərmilərin hədəfə daha dəqiq dəyməsinə imkan verirdi. Daha az məlum, lakin effektiv bir texnika isə "Atəş oxları" idi. Bu xüsusi oxlar uclarındakı kimyəvi qarışıqla hədəfləri alovlandırardı. Səkkiz müxtəlif kimyəvi maddənin qarışığından ibarət bu təşkilat, dövrün yandırıcı silah texnikası hesab edilə bilər.

Osmanlılar tibbi alətlər baxımından da dövründən qabaqda idi. Çıraqpaşa dəli evində istifadə olunan cərrahi alətlər, polad keyfiyyəti və insan bədəninə uyğun dizaynı ilə Avropa nümunələrini üstələyirdi. Diş çıxarma alətləri yalnız funksional deyil, həm də incəsənət əsəri idi. Gümüş və qızıl intarsiyalı pense nümunələri həm ağrıları azaldır, həm də xəstənin əhval-ruhiyyəsini yüksək saxlayırdı. Bəzi bu alətlərin narkotik maddə kameraları var idi.

Dəniz alətləri Osmanlı dəniz texnikasının qüruru hesab olunurdu. Pirin Reis xəritələrində istifadə olunan kompas düzülüşləri yalnız maqnit şimalını deyil, həqiqi şimalı da göstərirdi. Bu texnika maqnit meylinin hesablamaları daxil olmaqla mürəkkəb riyazi formulalarla işləyirdi. "Dairə-i Muaddel" adlanan gəmi kompası, fırtınalı havada belə tarazlığını saxlaya bilən bir asma sistemi ilə təchiz edilmişdir. Bu cihazla kapitanlar fırtınalı dənizdə belə doğru istiqaməti tapa bilirdi. Kompasdakı 32 istiqamət işarəsi bu günkü müasir kompas sistemləri ilə eyni prinsiplə işləyirdi. Dəniz dərinliyini ölçən alətlər də olduqca qabaqcıl idi. "Şakul" adlanan bu alətlər yalnız dərinliyi ölçmür, həm də dəniz dibindəki torpaq növünü müəyyənləşdirə bilirdi. Alətin ucundakı xüsusi mum parçası toxunduğu səthdən nümunə götürərək kapitanlara yaxınlaşan limanlar haqqında məlumat verirdi.

Osmanlı şəhərlərinin su ehtiyaclarını qarşılayan sistemlər dövrün ən qabaqcıl mühəndislik nümunələri idi. İstanbulun su ilə təmin olunmasına xidmət edən bəndlər və sədlər şəbəkəsi yüzlərlə kilometr uzanırdı. Mimar Sinanın dizayn etdiyi su paylama sistemləri, suyun şəhərin hər yerinə eyni təzyiq ilə daşınması üçün cazibə qüvvəsindən istifadə edirdi. Taksimdəki əsas paylama mərkəzi hidrotexniki mühəndisliyin uğurlu bir nümunəsi idi.

Osmanlılar optik alətlərdə də qabaqcıl texnikalardan istifadə edirdilər. Galata qülləsindəki rəsədxanada yerləşən durbinlər dövrün ən böyük linza sistemləri idi. Bu durbinlərin linzaları Venesiya şüşəsindən daha keyfiyyətli olan Bursa şüşəsindən hazırlanmışdı. Bu böyük güzgülər həm astronomiya, həm də hərbi müşahidə üçün istifadə olunurdu. Xüsusi ərintidən hazırlanmış metal səthləri günəş işığını kilometrlərlə əks etdirə bilirdi. Bəzi nümunələr hətta düşmən gəmilərini günəş işığı ilə korlamaq üçün istifadə olunurdu.

Günəş saatları vaxt ölçmə texnikalarında olduqca qabaqcıl idi və Osmanlı məscidlərində geniş istifadə olunurdu. Süleymaniyyə Məscidinin həyətindəki günəş saati eyni anda müxtəlif şəhərlərin vaxtını göstərə bilən qabaqcıl bir sistem idi. Gecələr istifadə olunan ulduz saatları müəyyən ulduzların mövqelərindən istifadə edərək vaxtı hissələrə bölürdü. Bu sistemin hesablamaları mürəkkəb riyazi biliklər tələb edirdi.

Osmanlı coğrafiyasında xəbərlərin ötürülməsi üçün qabaqcıl sistemlər qurulmuşdu. Təpələrdəki siqnal qüllələri atəş və tüstü siqnalları ilə kodlaşdırılmış mesajlar göndərirdilər. Bu sistem sayəsində xəbərlər uzaq məsafələrə sürətlə çatdırıla bilirdi. Xüsusi olaraq hazırlanmış poçt göyərçinləri üçün qoruyucu qutular, quşların uzun məsafəli uçuşlar zamanı sağ qalmalarını təmin edirdi.

Osmanlılar bu texniki irsi qeyd etməkdə də diqqətli idilər. "Məcmuə-i Təvarix" adlı əlyazmalar texniki ixtiraları ətraflı rəsmlərlə sənədləşdirirdi. Bu arxivlər sayəsində bu gün itirilmiş texnikaların necə işlədiyini öyrənə bilirik.

Osmanlı texniki irsinin ən təsirli cəhəti, bu cihazların yalnız funksional deyil, həm də gözəllik dəyərinə sahib olması idi. Hər bir cihaz bədii yanaşma ilə dizayn edilmiş və istehsal olunmuşdur. Bu fəlsəfə texnikanın yalnız praktik ehtiyacları qarşılamamalı, həm də həyatı daha gözəl etməli olduğuna dair inancdan irəli gəlirdi.