"İndi Al, Sonra Ödə" (BNPL) Xidmətləri Sürətlə Böyüyür: Ərzaq Alış-Verişi Üçün Kreditə Görə Maliyyə Riski Yüksəlir

Kredit kartı nəhəngi "Capital One"ın həmtəsisçisi Nigel Morris iqtisadiyyatla bağlı narahatlığını dilə gətirəndə, maliyyə dünyası diqqətlə qulaq asır. Morris vaxtilə riskli subprime müştərilərə kredit vermənin pioneri olub, buna görə də Amerikalıların maliyyə çətinliklərini yaxşı anlayır. O, indi Klarna və Meksikadakı Aplazo kimi "İndi Al, Sonra Ödə" (BNPL) şirkətlərinə erkən sərmayə qoyan şəxs kimi, onu dərindən narahat edən bir tendensiyanı müşahidə edir. Bu həftə Lissabonda keçirilən Veb Sammitdə çıxış edən Morris bildirdi ki, insanların BNPL xidmətlərini ərzaq kimi sadə və zəruri ehtiyacları almaq üçün istifadə etməsi, bir çox insanın maliyyə çətinliyi çəkməsinin açıq göstəricisidir. Bu xidmətlər əvvəlcə bahalı və lüks əşyalar - dizayner çantaları və ya son model qulaqlıqlar üçün bazara çıxarılmışdı, lakin vəziyyət artıq kökündən dəyişib.

Morrisin narahatlığını rəqəmlər də təsdiqləyir. Maliyyə xidmətləri firması "Empower"ın məlumatına görə, ABŞ-da BNPL istifadəçilərinin sayı 91.5 milyona çatıb. "Lending Tree"nin oktyabr ayında yayımladığı sorğuya əsasən, bu istifadəçilərin 25%-i ilin əvvəlindən etibarən ərzaq məhsullarını BNPL vasitəsilə maliyyələşdirib. Ən ciddi problem isə borcların qaytarılmamasıdır: defolt göstəriciləri sürətlənir. 2023-cü ildə BNPL istifadəçilərinin 34%-i ən azı bir gecikməli ödəniş etmişdisə, bu rəqəm 2024-cü ildə 39%-ə, 2025-ci ildə isə 42%-ə yüksəlib. Bu tendensiya, bütün maliyyə texnologiyaları (fintech) ekosistemi üçün bir xəbərdarlıq siqnalı daşıyır. Problemin əsas səbəbi isə BNPL borclarının əksəriyyətinin kredit bürolarına bildirilməməsidir. Tənzimləyicilər bunu "xəyalət borc" adlandırırlar. Bu o deməkdir ki, bir borcalanın fərqli platformalardan çoxlu sayda BNPL krediti götürdüyünü heç bir borc verən görə bilmir, bu da bütün kredit sisteminin kor işləməsinə səbəb olur.

Hətta mövcud olan, lakin köhnə hesab edilən məlumatlar belə vəziyyətin ciddiliyini göstərir. "Consumer Financial Protection Bureau" (CFPB) tərəfindən yanvarda dərc edilən məlumatlara görə, borcalanların təxminən 63%-i il ərzində eyni vaxtda bir neçə borc götürüb, 33%-i isə birdən çox BNPL şirkətinin xidmətlərindən istifadə edib. 2022-ci ilə aid məlumatlar göstərir ki, BNPL borcalanlarının demək olar ki, üçdə ikisinin kredit reytinqi aşağıdır; subprime və ya çox zəif kredit reytinqinə malik olan ərizəçilər 78% halda təsdiq alıblar. Bu məhsulların aşağı reytinqli müştərilər arasında cəmləşməsi riskləri daha da artırır. Hökumət tənzimləməsindəki dəyişikliklər də vəziyyəti çətinləşdirib. Əvvəlcə BNPL əməliyyatlarını kredit kartları kimi tənzimləməyə cəhd edilsə də, sonradan bu qaydalar ləğv edildi. Tənzimləyicilər bu qərarı qaydaların istehlakçılar üçün az fayda verməsi ilə əsaslandırdılar, lakin reallıqda bu qərarın arxasında BNPL şirkətlərinin uğurlu lobbiçiliyi dayanırdı. Bu cür tənzimləyici geri çəkilmə borc probleminin görünməz qalmasına imkan yaradır.

Morris hazırkı vəziyyətin 2008-ci il ipoteka böhranı miqyasında olmadığını qeyd edir, lakin borcun görünməməsi və onsuz da çətinlik çəkən istehlakçılar arasında cəmləşməsi amillərinin diqqətlə izlənilməsinin vacibliyini vurğulayır. O, artan işsizlik və təhsil krediti ödənişlərinə qoyulan moratorinin bitməsi kimi amillərə görə iqtisadiyyatda "fırtına buludlarının" toplandığını bildirir. BNPL tək başına problem yaratmasa da, onun digər istehlakçı kredit məhsullarına yayılan təsirləri narahatlıq yaradır. Borcalanlar kiçik BNPL ödənişlərini vaxtında ödəməyə çalışdıqları üçün, avtomobil krediti, və ya təhsil borcu kimi daha böyük öhdəliklər gecikməyə düşür. Bu arada, BNPL maliyyə sisteminin hər bir küncünə yayılır. Klarna Avropada lisenziyalı bank kimi fəaliyyət göstərir, Affirm isə debet kartları vasitəsilə BNPL-i fiziki mağazalara gətirir. Ən yeni və daha böyük risk isə Biznesdən-Biznesə (B2B) BNPL-dir. Təchizatçıların şirkətlərə kredit verdiyi bu bazar təkcə ABŞ-da 4.9 trilyon dollar dəyərindədir. Nəhayət, bu riskli istehlakçı borclarının tikələrə bölünüb investorlara satılması da müşahidə olunur. Bu proses (sekuritizasiya), 2008-ci ilin subprime ipoteka ssenarisini xatırladır. Lakin bu dəfə, borcun əhəmiyyətli bir hissəsi heç bir kredit bürosuna bildirilmədiyi üçün, maliyyə sisteminin həqiqi risk mənbəyini görmək çətindir.