Hökumət Casus Proqramları Niyə Terrorçulardan Çox Jurnalistləri və Fəalları Hədəfləyir?

Hökumətlər üçün nəzərdə tutulmuş casus proqram təminatının istehsalçıları on ildən çoxdur ki, bu texnologiyanın yalnız ciddi cinayətkarlara və terrorçulara qarşı, məhdud hallarda istifadə olunduğunu iddia edərək tənqiddən yayınmağa çalışırdılar. Lakin dünyanın hər yerində sənədləşdirilmiş onlarla, bəlkə də yüzlərlə sui-istifadə hadisəsindən toplanan dəlillər bu arqumentlərin heç birinin həqiqəti əks etdirmədiyini göstərir. Təkcə sərt rejimlərdə deyil, həm də demokratik ölkələrdə jurnalistlər, insan hüquqları müdafiəçiləri və siyasətçilər dəfələrlə hədəfə alınıblar. Ən son nümunə İtaliyada solçu siyasətçilərlə işləyən siyasi məsləhətçidir, hansı ki, ölkədə “Paragon” casus proqramının ən yeni təsdiqlənmiş qurbanı kimi üzə çıxıb. Bu hadisə sübut edir ki, bu proqramların istifadəsi artıq nadir və ya məhdud hücumlar çərçivəsindən kənara çıxıb, geniş yayılır. Elektron Sərhəd Fondundan (Electronic Frontier Foundation) Eva Qalperin bildirir ki, hökumət casus proqramları ilə bağlı hekayələrin əsasında bir anlaşılmazlıq dayanır: əgər hədəfə alınırsansa, deməli, sən “bir nömrəli xalq düşmənisən”.

Qalperin əlavə edir ki, reallıqda hədəfləmə çox asan olduğu üçün hökumətlər bu nəzarət zərərli proqramlarını nisbətən kiçik siyasi rəqiblərə, fəallara və jurnalistlərə qarşı istifadə edirlər. Casus proqram təminatının nəzəri cəhətdən hədəfə alınmaması lazım olan şəxslərin cihazlarına düşməsinin bir neçə əsas səbəbi var. Birinci izahat, casus proqram sistemlərinin işləmə tərzindən qaynaqlanır. Adətən, kəşfiyyat və ya hüquq-mühafizə orqanı NSO Group, Paragon və digərləri kimi şirkətlərdən casus proqram alarkən, texnologiyanı əldə etmək üçün birdəfəlik ilkin haqq ödəyir. Bu ilkin ödəniş, hökumət orqanının istənilən anda neçə hədəfi izləyə biləcəyinə (eyni vaxtda icazə verilən hədəflərin sayına) əsaslanır. Nə qədər çox hədəf imkanı olarsa, qiymət bir o qədər yüksək olur. Köhnə "Hacking Team" şirkətindən sızan sənədlər göstərir ki, bəzi müştərilər bir neçə nəfərdən tutmuş qeyri-məhdud sayda cihazı eyni vaxtda hədəfə ala bilərdilər. İnsan hüquqları ilə bağlı sualları olan ölkələrdə eyni anda çox yüksək sayda casus proqram hədəflərinin olması tez-tez rast gəlinən bir hal idi.

Belə böyük sayda hədəf limitinin verilməsi, hökumətlərin cinayətkarlar və terrorçular çərçivəsindən kənarda daha çox insanı hədəfləyəcəyinə zəmanət verir. Mərakeş, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanı illər ərzində jurnalistləri və fəalları hədəfə almaqda yaxalanıblar. Sui-istifadə hallarının yüksək olmasının digər səbəbi isə “Pegasus” və ya “Graphite” kimi proqramların, xüsusilə son illərdə, hökumət müştəriləri üçün istədikləri hədəfi izləməyi son dərəcə sadələşdirməsidir. Praktikada, bu sistemlər əsasən, polis və ya hökumət rəsmilərinin telefon nömrəsini daxil etdiyi və geridə qalan hər şeyin proqram tərəfindən idarə edildiyi konsollardır. Citizen Lab-dan Con Skott-Reylton qeyd edir ki, hökumət casus proqramları müştərilər üçün "böyük sui-istifadə vədidir" və bu, demokratiya və seçkilər üçün ciddi təhlükə kimi qəbul edilməlidir.

Məsuliyyət və şəffaflığın olmaması hökumətlərin bu olduqca invaziv nəzarət texnologiyasını rəqiblərinə qarşı cəzasızlıq qorxusu olmadan istifadə etməsinə gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq, qurbanların hesabatlılıq tələb etməsi baxımından müəyyən müsbət dəyişikliklər müşahidə olunur. Məsələn, “Paragon” şirkəti bu il İtaliya hökuməti ilə əlaqələrini kəsdiyini açıq şəkildə bildirdi, çünki ölkə hakimiyyəti casus proqramının sui-istifadəsi ilə bağlı iddia edilən halları araşdırmaqda şirkətin yardımından imtina etmişdi. NSO Group da məhkəmədə etiraf edib ki, son illərdə casus proqramlarından sui-istifadə etdiklərinə görə 10 hökumət müştərisinin xidmətini dayandırıb. Beynəlxalq səviyyədə, Yunanıstan və Polşa kimi ölkələr casus proqram sui-istifadələri ilə bağlı daxili araşdırmalara başlayıblar. ABŞ isə Bayden administrasiyası dövründə “Cytrox” və “NSO Group” kimi şirkətlərə sanksiyalar tətbiq edərək onları iqtisadi blok siyahılarına daxil edib. Bu səylərin, hökumətlərə qabaqcıl casus proqramları təmin etməkdən məmnun olan milyardlarla dollar dəyərindəki qlobal bazarı məhdudlaşdırıb-məhdudlaşdırmayacağını zaman göstərəcək.