Suriyada Nusayrilər kimlərdir və onların Türkiyə Ələviləri ilə əlaqəsi nədir? (Ətraflı Təhlil)

Son vaxtlar Suriyanın Homs şəhərində məzhəb zəminində qarşıdurmaların artması fonunda, 25 Noyabr Çərşənbə axşamı Ələvilərin sıx yaşadığı Latakiyada kütləvi etirazlar baş tutdu. Aksiyada iştirak edənlər təhlükəsizlik və ayrı-seçkiliklə bağlı narahatlıqlarını dilə gətirdilər. Mart ayında Aralıq dənizi sahillərində baş verən və 1400-dən çox mülki şəxsin ölümü ilə nəticələnən zorakılıq hadisələri ölkədəki Ələvilərin vəziyyətini beynəlxalq diqqət mərkəzinə gətirmişdi. Bu hadisələrdən sonra Ələvilərin qaçırılması iddiaları da ortaya çıxdı, lakin Dəməşq hökuməti bunları rədd etdi. Bütün bunlar tarixdə müxtəlif təzyiqlərə məruz qalmış Ərəb Ələvilərinin, yəni Nusayrilərin gələcəyi haqqında müzakirələri daha da qızışdırdı. Baş verənlər Türkiyədəki Ələvi təşkilatlarının da sərt reaksiyasına səbəb oldu. Bəs Nusayrilər kimdirlər və onların Türkiyədə yaşayan Ələvilərlə hansı əlaqələri mövcuddur?

Nusayri Ələvilər Suriya əhalisinin təqribən yüzdə 10-13-ünü təşkil edirlər. Onlar əsasən Aralıq dənizi sahilindəki Latakiya və Tartus şəhərlərində məskunlaşıblar. Coğrafi baxımdan Latakiya şimalda Türkiyə ilə, Tartus isə cənubda Livanla həmsərhəddir. Dəməşq və Homs kimi daxili şəhərlərdə də Ələvilər var. Bir çox mütəxəssislər Nusayriliyin köklərinin doqquzuncu əsrə getdiyini düşünürlər. ABŞ-da çalışan müstəqil alim Dos. Dr. Rıza Yıldırım qeyd edir ki, Suriya və Türkiyədəki fərqli Ələvi qrupları, Məhəmməd Peyğəmbərin kürəkəni, ilk dörd xəlifədən sonuncusu olan İmam Əliyə istinad edərək, “Əliçi Müsəlmanlıq” cərəyanına daxildir. Yıldırımın sözlərinə görə, Nusayri inanc sistemi onuncu imam Əli əl-Hadinin və on birinci imam Həsən əl-Əskərinin dövründə yaşamış Məhəmməd bin Nusayr tərəfindən qurulmuşdur. Şiə dünyasında hər bir imamdan sonra kimin gələcəyi barədə fikir ayrılıqları yaranmış, nəticədə kiçik qruplar ayrılmışdır; Nusayrilər də bu qruplardan biridir. Onlar Məhəmməd Nusayrın xarizması sayəsində bu günə qədər varlıqlarını qoruyub saxlaya biliblər.

Dos. Dr. Yıldırım Ələviliyi Şəriətə əsaslanan (mütəşərri) və Şəriətə əsaslanmayan (qeyri-mütəşərri) İslam anlayışları üzərindən iki yerə ayırır. Onun qeyd etdiyi qeyri-mütəşərri cərəyanlar Müsəlmanlığı hüquqi sistem kimi yox, daha çox təsəvvüfi və əxlaqi prinsiplər vasitəsilə başa düşürlər. Nusayrilər, Qızılbaş Ələvilər, Bəktaşilər və İsmaillər bu ikinci kateqoriyaya aiddir. Onlar İslam dünyasında həmişə azlıq təşkil ediblər. Ələvi inancı ortodoks anlayışdan kənar olduğu üçün, Nusayrilər Məmlükdən tutmuş Osmanlı dövlətinə qədər Şəriətə əsaslanan dövlətlər tərəfindən təzyiqə və qırğınlara məruz qalıblar. Bu prosesdə fərqli dövrlərdə verilən dini fətvalar böyük rol oynayıb. Məsələn, 13-14-cü əsrlərdə yaşamış və Sələfizmin banisi sayılan din xadimi Təqiyyəddin İbn Teymiyyə Nusayrilərin zərərini inancsız türklərin və xaçlıların zərərindən daha böyük hesab edirdi. Müasir Sələfi cərəyanları fikri köklərini böyük ölçüdə İbn Teymiyyəyə dayandırır. Dos. Dr. Yıldırım qeyd edir ki, Ələvilik hər nə qədər "Əliçi Müsəlmanlığın" bir qolu olsa da, onu indiki İran dövlətinin rəsmi olaraq tətbiq etdiyi On İki İmam Şiəliyi ilə qarışdırmaq olmaz, çünki bu iki anlayış arasında, Ələviliyə "azğınlıq" kimi baxmaq baxımından heç bir fərq yoxdur.

Nusayri icması 16-cı əsrdə Osmanlı idarəçiliyi altına düşdü. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Suriya Fransa mandatı altına keçdi. Fransızlar 1920-ci ildə Ələvilərin yaşadığı ərazilərdə inzibati vahid yaratdılar, bu vahid sonradan "Ələvilər Dövləti" adını aldı və 1936-cı ildə Suriyanın vilayəti elan edildi. 1970-ci ildə hərbi çevrilişdən bir il sonra Ələvi icmasına mənsub olan Hafiz Əsəd Suriyanın yeni prezidenti oldu. Oğlu Bəşər Əsəd isə 2000-ci ildən 2024-cü ilin dekabrında Heyət Təhrir əl-Şam (HTŞ) tərəfindən devrilənə qədər hakimiyyətdə qaldı. Bu avtoritar rejim illərlə Əsəd əleyhdarları tərəfindən "Ələvi rejimi" kimi təqdim edildi. Professor Joshua Landisin fikrincə, Bəəs hökuməti dövründə Ələvilər ordu və təhlükəsizlik xidmətlərinin yuxarı pillələrində mühüm vəzifələr tuturdular, lakin Əsəd rejimi həm də şəhərlərdəki varlı Sünnilərlə ittifaq quraraq hakimiyyətdə qaldı. Rejimin son dövrlərində belə, Baş nazir və bir çox nazir Sünni idi.

Suriya daxili müharibəsi zamanı Ələvilərə qarşı hücumlar beynəlxalq hüquq müdafiə təşkilatları tərəfindən qeydə alınıb. Professor Landis bildirir ki, "cihadçı qrupların Ələvilərə qarşı qırğınlarının həm dini, həm də siyasi səbəbləri var". Bu qruplar Ələviləri köhnə rejim rəhbərliyi ilə əlaqələndirərək siyasi qisas almaq məqsədi güdürdülər. Landis, Əsəd devrildikdən sonra Ələvilər üçün yeni bir qorxu dövrünün başladığını, onların kütləvi ayrı-seçkiliyə məruz qalacaqlarını və böyük ehtimalla ölkədən ayrılacaqlarını proqnozlaşdırır. Türkiyəyə gəldikdə, Suriyadakı Nusayrilər Türkiyənin cənubunda (Hatay, İskəndərun, Adana və Mersin) yaşayan Ərəb Ələviləri ilə eyni icmadır. Anadolu Ələviləri isə Türk, Kürt və Zazalardan ibarətdir və "Qızılbaş" adlandırılır. Dos. Dr. Yıldırım qeyd edir ki, Qızılbaş Ələvilər və Nusayrilər arasında teoloji baxımdan həm oxşarlıqlar, həm də fərqlər var. Hər ikisi Əliçi olsa da, Nusayrilərdə On İki İmama vurğu Qızılbaş Ələvilərindəki qədər mərkəzi deyil. Onların önəm verdiyi ayinlər fərqlidir; məsələn, Qızılbaş Ələviliyində Məhərrəm ayı, oruc tutmaq və Kərbəla vacibdir, lakin Nusayrilərdə bu qədər mərkəzi yer tutmur. Ələvi Mədəniyyət Dərnəkləri İdarə Heyətinin sədri Səhər Şəngünlü Yılmaz isə vurğulayır ki, fərqliliklər yalnız dil və tətbiq (sürək) məsələlərindədir. Müasir dövrdə şəhərləşmə və dünyəviləşmə prosesləri nəticəsində, hər iki icma ortaq kimliklərini təhdid edən güclərə qarşı daha çox birləşmə hissi yaşayırlar.