Qəfil Təyyarə Qəzası: Kosmik Şüalar 6000-dən Çox "Airbus" Təyyarəsinin Geri Çağırılmasına Səbəb Oldu

30 oktyabr 2025-ci ildə "JetBlue Havayolları"na məxsus sərnişin təyyarəsinin pilotu hava hərəkətinə nəzarət edən radio kanalından təcili tibbi yardım tələb etdi. Meksikanın Kankun şəhərindən ABŞ-ın Nyu-Cersi ştatındakı Nyuark Hava Limanına uçan Airbus A320 qəfildən, heç gözlənilmədən hündürlük itirmişdi. Pilot üç nəfərin başından yaralandığını bildirmişdi. Təyyarə Florida ştatına endirildikdən sonra isə ən az 15 sərnişin xəstəxanaya çatdırıldı.

Bu hadisə aviasiya tarixində görülən ən böyük geri çağırmalardan birinə səbəb oldu. Hadisədən bir ay sonra, yəni 2025-ci ilin noyabrında 6000-dən çox təyyarə uçuşlardan kənarlaşdırıldı. Bu, ABŞ-da Şükran Günü ilə əlaqədar ən sıx səyahət dövrlərindən birinə təsadüf etdiyi üçün böyük uçuş dəyişikliklərinə və ləğvlərə yol açdı. Bəs bütün bunlara nə səbəb oldu? "Airbus" şirkətinə görə, problem kosmosdan gələn kiçik, yüksək enerjili hissəciklər ucbatından yaranmışdı. Şirkətin ilkin araşdırması göstərdi ki, qəfil hündürlük itkisi təyyarənin qanadlarındakı və quyruğundakı hərəkətli hissələri idarə edən kompüterdəki səhvlə əlaqəli idi. Bu nasazlıq Günəş işığının Yer kürəsini bombardman edən kosmik radiasiya nəticəsində ortaya çıxmışdı.

Avropa İttifaqı Aviasiya Təhlükəsizliyi Agentliyi (EASA) və ABŞ Federal Aviasiya İdarəsi (FAA) tərəfindən verilən təcili direktivlərdə qeyd edilirdi ki, radiasiyanın başlatdığı bu cür kompüter xətaları ən pis halda təyyarənin struktur imkanlarını aşacaq qədər böyük hündürlük itkisinə səbəb ola bilər. Buna görə də, A320, A319 və A321 modellərinin müxtəlif variantlarında olan kompüterlərin təcili yenilənməsi tələb olundu. Kosmik radiasiyanın təyyarələrin elektron sistemlərini pozmaması üçün bütün bu təyyarələrə proqram təminatı yenilənməsi, təxminən 900 təyyarəyə isə yeni kompüter avadanlığı lazım idi. Bu kompüter xətaları yüksək sürətli subatom hissəcikləri (protonlar) planetimizin atmosferindəki atomlarla toqquşanda baş verir. Bu, neytron adlanan çoxlu hissəciyin atmosferdə yağış kimi yağmasına səbəb olur. Nəticədə bu sürətli neytronlar nadir hallarda kompüterlərdəki elektron komponentləri vuraraq yaddaşda saxlanılan kiçik məlumat hissələrini zədələyə bilir və sistemlərin gözlənilməz şəkildə açılıb-bağlanmasına yol açır.

Mütəxəssislər bildirir ki, neytron radiasiyasının ölçüsü olan neytron axını atmosferin yuxarı təbəqələrinə doğru qalxdıqca artır və bu da təyyarənin həssas kompüter avadanlığına zərbə vurma riskini yüksəldir. Təyyarədəki kompüterlər, yerdəki sistemlərlə müqayisədə daha böyük risk altındadır. Bu hal 2008-ci ildə "Qantas Havayolları"na məxsus Airbus A330 təyyarəsində də yaşanmışdı; həmin təyyarə 10 dəqiqə ərzində iki dəfə yüzlərlə metr irtifa itirmişdi. O zaman da kosmik radiasiyanın ən ehtimal olunan səbəb olduğu düşünülürdü. "Airbus" JetBlue hadisəsinin tək, müstəqil bir problem olduğunu söyləsə də, ilkin açıqlaması bəzi astronomiya mütəxəssislərini çaşdırdı. Şirkət 30 oktyabrda "güclü günəş radiasiyasının" uçuş nəzarəti məlumatlarını poza biləcəyini demişdi. Lakin elm adamları bu günün günəş aktivliyi baxımından qeyri-adi olmadığını vurğuladılar. Təyyarə çipləri kiçildikcə, bu cür xətalara daha həssas hala gəlir, çünki bu kiçik məlumat paketlərini pozmaq üçün lazım olan enerji miqdarı azalır. Buna görə də, aviasiya sənayesində elektron sistemlərin kosmik radiasiyadan qorunması standartlarının sərtləşdirilməsi üçün gələcəkdə daha qətiyyətli addımlar tələb oluna bilər.