Hicaz Dəmiryolunun Bərpası: İkinci Əbdülhəmidin Yarımçıq Arzusu Bir Əsr Sonra Gerçəkləşəcəkmi?

Osmanlı İmperiyasının son böyük layihələrindən biri olan tarixi Hicaz Dəmiryolu İstanbuldan İslamın müqəddəs şəhəri Məkkəyə qədər uzanmalı idi. O dövrün padşahı İkinci Əbdülhəmid bu yolla bölgədə yaşayan müsəlman əhalinin imperiyaya bağlılığını möhkəmləndirməyə ümid edirdi. Lakin Şamdan Mədinəyə qədər tamamlanan layihə sona çatdırıla bilmədi və illər keçdikcə unuduldu, hazırda xəttin böyük hissəsi yararsız vəziyyətdədir. İndi isə Türkiyə, Suriya və İordaniya bu mühüm tarixi marşrutu canlandırmaq istədiklərini bəyan edir. Türkiyənin Nəqliyyat və İnfrastruktur naziri Abdulkadir Uraloğlu sentyabrın 23-də çıxışı zamanı bu üç ölkənin layihənin bərpası ilə bağlı anlaşma memorandumu layihəsi üzərində razılığa gəldiyini bildirdi. Bu, tarixi "Hamidiyə Hicaz Dəmiryolu" xəttini yenidən fəaliyyətə qaytarmaq üçün atılan ciddi addımdır. Hazırda Səudiyyə Ərəbistanının bərpa prosesinə qoşulub-qoşulmayacağı məsələsi isə qeyri-müəyyən qalır.

Nazir Uraloğlunun açıqlamalarına əsasən, bərpa işlərinə əsas diqqət Suriya hissəsinə yönəldiləcək. Türkiyənin dəstəyi ilə dəmiryolunun Suriyada natamam qalan 30 kilometrlik üst quruluşunun tamamlanması gözlənilir. Bununla yanaşı, İordaniya Krallığı Suriyadakı lokomotivlərin təmiri, saxlanılması və ümumi istismarı ilə bağlı texniki imkanları araşdıracaq. Bərpa layihəsi həm də Türkiyənin Əqəbə Limanı üzərindən Qırmızı dənizə çıxışını gücləndirmək və Suriya ərazisindən keçməklə İordaniya ilə avtomobil daşımalarını bərpa etmək kimi daha geniş regional məqsədlərə xidmət edir. II Əbdülhəmidin anılarında "mənim köhnə arzumdur" dediyi bu layihə 1900-cü ildə Padişah Fərmanı ilə elan edilmiş və həmin il Şamda tikintisinə başlanılmışdı. Plan ümumilikdə 1400 kilometrlik fasiləsiz dəmiryolu bağlantısı yaratmaq idi. Hərçənd əsas məqsəd Həcc səfərini asanlaşdırmaq olsa da, tarixçilər Osmanlı İmperiyasının regionda mərkəzi nəzarəti gücləndirmək və hərbi ehtiyacları ödəmək niyyətində olduğunu da vurğulayırlar.

Tarixi sənədlər göstərir ki, dəmiryolu xətti 1908-ci ilin sentyabrında 1464 kilometrlik hissəsi ilə Mədinəyə çatdırılsa da, Məkkəyə uzana bilmədi. Türk Tarix Qurumundan Prof. Dr. Nejla Günay layihənin tamamlanmasının qarşısında iki böyük maneə olduğunu qeyd edir: bölgədə yaşayan Bədəvi qəbilələrinin relslərə qarşı hücumları və Məkkə Şərifi Hüseyn bin Əli əl-Haşiminin bu işə mane olması. Tarixçi Prof. Dr. Murat Özyüksəl Bədəvi qəbilələrinin Həcc ziyarətinə gələnlərə dəvə kirayəsi verməkdən əldə etdiyi gəlirlərin dəmiryolu səbəbindən təhlükə altına düşdüyünü vurğulayır. Məkkə şərifi də dəmiryolunu siyasi və iqtisadi maraqlarına təhdid kimi görürdü, buna görə də gizli şəkildə Bədəviləri dəstəkləyirdi. Nəticədə hücumlar davam etdi, lakin xəttin Mədinədən o tərəfə uzadılmaması şərti ilə Şərif Hüseynlə razılaşma əldə olunduqdan sonra hücumlar dayandırıldı. Lakin xətt açıldıqdan bir il sonra II Əbdülhəmidin taxtdan salınması, daha sonra Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması və ərazinin İngilis-Fransız qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi nəhəng layihəni birdəfəlik dayandırdı.

Hicaz Dəmiryolu digər Osmanlı layihələrindən fərqli olaraq xarici sərmayə cəlb edilmədən həyata keçirilmişdi. Layihənin bütün xərcləri Osmanlı dövlətinin topladığı vergilər, Ziraat Bankından alınan kreditlər və həm ölkə daxilində, həm də xaricdə yaşayan müsəlmanlardan gələn ianələr hesabına qarşılanırdı. Bu, xarici dövlətlərin dəmiryolu üzərində söz sahibi olmaması məqsədi daşıyırdı. Eyni zamanda bu layihə Əbdülhəmidin Panislamist siyasətinin ən mühüm elementi idi. Tarixçilərə görə, padşah dəmiryolu vasitəsilə xəlifəliyin gücünü daha konkret və görünən bir hala gətirməyi, eləcə də yüksələn Ərəb millətçiliyi kimi imperiyanı parçalaya biləcək tendensiyalara qarşı çıxmağı hədəfləyirdi. Geosiyasi baxımdan isə Hicaz Dəmiryolu strateji əhəmiyyət daşıyırdı; əgər xətt Əqəbə Körfəzinə qədər çəkilə bilsəydi, bu, Misirdəki İngiltərə ağalığına ciddi təhlükə törədə bilərdi. İngiltərənin Süveyş Kanalı tamamlandıqdan sonra Misiri işğal etməsi fonunda, Osmanlı bu cür regional layihələrə üstünlük verərək Qərb dövlətlərinin bölgədə artan təsirini məhdudlaşdırmağı planlaşdırırdı.