Avstraliyada 16 Yaşdan Kiçiklər Üçün Sosial Mediaya Qadağa: Yeni Qanun Necə Tətbiq Ediləcək?

Avstraliya hökuməti, dekabrın 10-dan etibarən 16 yaşından kiçik uşaqların sosial media hesabı açmasını əngəlləmək məqsədilə dünya miqyasında ilk olan böyük bir qadağanı qüvvəyə mindirir. Bu ciddi tənzimləmə Facebook, Instagram, Snapchat, Threads, TikTok, X, YouTube, Reddit, eləcə də Kick və Twitch kimi canlı yayımları təklif edən platformalar da daxil olmaqla, bütün böyük sosial media şirkətlərini əhatə edir. Qanun təkcə yeni istifadəçiləri deyil, həm də mövcud olan hesabların bağlanmasını tələb edir. Hökumət, bu tədbirlə uşaqların onlayn mühitdə məruz qaldıqları "təzyiq və riskləri" azaltmağı hədəflədiyini bildirir. Qadağa valideynlərin böyük əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənir, çünki bu platformaların uşaqların ekran vaxtını artırmaq üçün xüsusi olaraq hazırlandığı və bəzi məzmunların onların "inkişafına və sağlamlığına" zərər verdiyi düşünülür.

Bu addımın atılmasına səbəb olan araşdırmalar uşaqların sosial mediada qarşılaşdığı təhlükələrin miqyasını açıq şəkildə göstərir. Ölkədə bu il aparılan bir tədqiqat, 10-15 yaşlı uşaqların 96 faizinin sosial media istifadəçisi olduğunu üzə çıxardı. Daha da narahat edici odur ki, hər 10 uşaqdan yeddisi zərərli məzmunlarla rastlaşır. Bu zərərli məzmunlar arasında qadınlara qarşı nifrət, qidalanma pozğunluqlarını təşviq edən paylaşımlar, hətta intihara təhrik edən materiallar aşkar edilib. Əlavə olaraq, hər yeddi uşaqdan biri, özlərindən yaşca böyük şəxslərin cinsi məqsədlə aldatma cəhdlərinə məruz qaldığını bildirib, yarıdan çoxu isə kiber zorakılıqla üzləşdiyini qeyd edib. Hökumət, bu cür statistikaların müdaxilənin zəruriliyini göstərdiyini vurğulayır. Bununla belə, YouTube Kids, Google Classroom və WhatsApp kimi bəzi platformalar müəyyən edilmiş meyarlara cavab vermədiyi üçün qadağa siyahısına daxil edilməyib.

Qanunun tətbiqi məsuliyyəti tamamilə şirkətlərin üzərinə qoyulur. Uşaqlar və onların valideynləri hesab açmağa cəhd etsələr, cərimələnməyəcəklər. Lakin qaydaları dəfələrlə pozan şirkətləri 32 milyon dollara qədər cərimə gözləyir. Hökumət, şirkətlərdən uşaqların hesab açmasını dayandırmaq üçün "ağlabatan addımlar" atmağı tələb edir. Bu, şirkətlərə öz üsullarını seçməkdə sərbəstlik verir, lakin yaş təyini texnologiyalarından istifadə etməyə məcbur edir. Tətbiq ediləcək üsullara rəsmi şəxsiyyət vəsiqəsi ilə yaşın sübut edilməsi və ya istifadəçinin yaşını təxmin edə bilən yeni texnologiyaların işə salınması daxildir. Platformaların tək bir üsulla kifayətlənməməsi, bir neçə fərqli yoxlama metodu istifadə etmələri tövsiyə edilir. Meta, Facebook, Instagram və Threads platformalarının sahibi olaraq, dekabrın 4-dən etibarən 16 yaşdan kiçik hesabları bağlamağa başlayacağını açıqlayıb. Şirkət, yanlışlıqların rəsmi sənəd və ya video öz-özünə çəkiliş vasitəsilə düzəldilə biləcəyini də bildirib.

Qadağanın nə qədər səmərəli olacağı hələ də mübahisə mövzusudur. Şirkətlərin hansı texnologiyaları tətbiq edəcəyi barədə aydınlıq olmadığı üçün qanunun təsirini proqnozlaşdırmaq çətindir. Narahatlıq doğuran məqamlardan biri yaş təsdiqi texnologiyalarının bəzi istifadəçiləri səhvən bloklaya bilməsidir. Hökumətin öz araşdırması göstərir ki, yaş təyini texnologiyaları qorunmağa çalışılan demoqrafik qrup üçün ən az etibarlıdır. Tətbiq edilən cərimələrin yetərli olub-olmaması da sorğulanır. Keçmiş Facebook rəhbərlərindən biri, Meta kimi bir nəhəngin 50 milyon dollarlıq gəliri təxminən iki saata qazandığını söyləyərək, cərimənin bu şirkətlər üçün böyük maneə olmadığını bildirib. Tənqidçilər həmçinin vurğulayırlar ki, qadağa düzgün tətbiq olunsa belə, flört saytları, oyun platformaları və intihara təhrik edə bilən süni intellektli söhbət robotları kimi digər platformaların daxil edilməməsi səbəbindən uşaqların təhlükə altında qalma ehtimalı var.

Sosial media nəhəngləri qadağanın elan edilməsindən şoka düşdü. Onlar qanunun tətbiqinin mürəkkəb, yan keçilməsinin isə asan olacağını iddia edirlər. Həmçinin, bu növ qadağanın fərdi məlumatlar baxımından risk yaratdığını və gəncləri sosial təmasdan məhrum edərək onları internetin daha az nəzarət edilən "qaranlıq künclərinə" itələyə biləcəyini irəli sürdülər. Snap (Snapchat-in sahibi) və YouTube, özlərinin "sosial media şirkəti" olmadığını müdafiə edirlər. Google hüquqi etiraz edib-etməməyi hələ də dəyərləndirir. Avstraliya qadağanı tətbiq edən dünyada ilk ölkə olsa da, digər ölkələr də oxşar məhdudiyyətləri gözdən keçirir. Danimarka və Norveçdə 15 yaş altı şəxslər üçün sosial mediaya qadağa planlaşdırılır, İspaniya isə 16 yaşdan kiçik uşaqlar üçün valideyn razılığını tələb edən qanun layihəsini parlamentə təqdim edib. Türkiyədə də 9 aprel 2025-ci il üçün sosial mediada yaş məhdudiyyəti layihəsi üzərində iş getdiyi açıqlanıb.