Yeni Hesabat: Okeanların Karbon Anbarına Çevrilməsi Böyük Ekoloji Risk Yaradır

Dünyanın okeanlarının atmosferdəki karbon qazını çəkərək təhlükəli iqlim istiləşməsini ləngitməkdə əsas rol oynayacağı gözlənilir. Lakin bu rolu yerinə yetirmək üçün yaradılmış texnologiyaların geniş miqyasda tətbiq olunmağa hazır olub-olmaması ciddi bir sual doğurur. Avropa Birliyinə hesabat verən ekspert paneli bu suala qəti şəkildə “Xeyr” cavabını verir. Onların fikrincə, dənizdə karbon qazının çıxarılması (mCDR) adlanan bu metodlar, yeni ekoloji problemlər yaratmadığını və məqsədəuyğun işlədiyini sübut edən möhkəm təhlükəsizlik tədbirləri hazırlanana qədər geniş tətbiq edilməməlidir. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, indiki şəraitdə iqlimlə mübarizənin ən etibarlı yolu emissiyaların kəsilməsi olaraq qalır.

Dəniz karbon qazının çıxarılması yanaşmaları okeanın karbonu udma qabiliyyətinə əsaslanır. Bəzi strategiyalar plankton və ya dəniz yosunlarının böyüməsini artırmaq kimi bioloji prosesləri əhatə edir ki, onlar böyüdükcə daha çox CO2 udurlar. Digər üsullar isə birbaşa kimyəvi və ya fiziki texnikalara, o cümlədən karbon qazını dəniz suyundan çıxaran sistemlərə arxalanır. Karbon okeanın üst qatlarından çıxarıldıqdan sonra dənizin dibindəki çöküntülərdə, yaxud geoloji strukturlarda uzun müddət saxlanıla bilər. Norveç Hava Araşdırmaları İnstitutunun baş tədqiqatçısı Helene Muri deyir ki, bu, ümumi rifah naminə okeanları qorumaqla bağlıdır. O bildirir ki, okeanlar iqlim həllinin bir hissəsi ola bilər, lakin bu işləri genişləndirməzdən əvvəl onları qorumaq yollarını gücləndirməliyik.

Bu hesabat BMT-nin Braziliyada keçirilən COP30 iqlim konfransı zamanı Avropa Dəniz Şurası tərəfindən açıqlanıb. Qeyd etmək lazımdır ki, Yer kürəsinin temperaturu Paris Sazişində qəbul ediləndən daha sürətlə artır. BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreş bu yaxınlarda COP30 Liderlər Sammitində 1.5°C həddinin ən geci 2030-cu illərin əvvəllərində müvəqqəti olaraq aşıla biləcəyini deyib. Baxmayaraq ki, elm adamları hələ də bu hədəfə çatmağın mümkün olduğunu düşünürlər, hesabat əsas diqqətin artıq işlədiyi bilinən üsullara, yəni emissiyaların azaldılmasına yönəldilməsinin vacibliyini vurğulayır. Muri qeyd edir ki, emissiyaları azaltmağın yollarını bilirik və bu, əsas prioritet olmalıdır.

Bəs niyə emissiyaları kəsməyə fokuslanmaqla yanaşı, okeandan karbonun çıxarılması da lazım olur? Çünki bəzi sektorları tamamilə karbonsuzlaşdırmaq çox çətindir. Məsələn, uzun araşdırmalara baxmayaraq, hava səyahəti kimi sahələrdə hələ də karbonsuz həllər tapılmayıb. Ölkələr iqlim hədəflərinə çatmaq üçün 2050-ci ilə qədər xalis sıfır emissiyaya (net zero) nail olmağı hədəfləyirlər. Bu o deməkdir ki, qalan emissiyaların həcmi eyni miqdarda karbonun atmosferdən çıxarılması ilə tarazlaşdırılmalıdır. IPCC ssenarilərinə görə, 1.5°C hədəfinə çatmaq üçün əsrin sonuna doğru ildə təxminən 5-10 giqaton CO2 çıxarılmalıdır. Karbonu idarə etmək üçün quru əsaslı üsullar (məsələn, meşə salma və ya birbaşa hava tutma qurğuları) mövcuddur. Ancaq dəniz əsaslı karbon çıxarılması hələ də erkən inkişaf mərhələsindədir. Məhz buna görə də monitorinq, hesabat və yoxlama standartlarının müəyyən edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Əsas texniki və elmi problem bu metodların nə dərəcədə yaxşı işlədiyini dəqiq müəyyən etməkdir. Bir şirkət texnologiyasının əlavə olaraq nə qədər karbon çıxardığını necə sübut edə bilər? Karbon dənizin dərinliklərində nə qədər qalacaq? Beynəlxalq müqavilələr və agentliklər arasında nəzarətə hansı təşkilatın cavabdeh olacağı da mürəkkəb bir məsələdir. Muri izah edir ki, karbonu geoloji anbarlarda deyil, dənizin özündə saxlamaq onu izləməyi çətinləşdirir, çünki okean davamlı olaraq hərəkətdədir və dəyişir. Bu çətinliklər, xüsusən də şirkətlər bu texnologiyalara görə maliyyə krediti almağa çalışdıqda daha da aktuallaşır. Mütəxəssis vurğulayır ki, heç bir üsul onun təsirlərini yoxlaya bilməyincə və karbonun atmosferdən nə qədər uzaq qaldığını müəyyən edə bilməyincə, yetkin hesab edilə bilməz. Nəticə etibarilə, dənizdən karbon çıxarılması "iqlim dəyişikliyi üçün möcüzəvi okean həlli" deyil və genişlənməzdən əvvəl bütün şəffaflıq və elmi standartlar tam şəkildə qurulmalıdır.