Məktəbəqədər Təhsilin Sosial və İqtisadi Əhəmiyyəti

Uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlb olunması Azərbaycanın sosial inkişaf gündəliyində xüsusi yer tutur. Rəsmi statistika göstərir ki, ölkədə təxminən 390 min uşaq məktəbəqədər təhsildən kənarda qalır. Bu rəqəm sadəcə təhsil göstəricisi deyil, eyni zamanda gələcək insan kapitalına yönəlik ciddi sosial və iqtisadi problemin göstəricisidir. Təhsil idarəetməsi üzrə ekspert Rasif Dünyamalıyev bu vəziyyəti müxtəlif tərəflərdən analiz edir. Bir çox dövlətlər məktəbəqədər təhsilə cəlb olunmanı artırmaq üçün ardıcıl strategiyalar həyata keçirir. Müqayisə üçün, Avropa İttifaqı üzrə 3 yaşdan yuxarı uşaqların məktəbəqədər təhsilə cəlb olunma səviyyəsi 94,6% təşkil edir. Fransada bu göstərici 100%-ə yaxınlaşır. Lakin Türkiyədə bu nisbət cəmi 48,6%-dir. Bu müqayisə aydın göstərir ki, məktəbəqədər təhsilə diqqət uzunmüddətli iqtisadi rifahın əsas göstəricisidir.

Təhsil mütəxəssisləri uşağın doğulduğu andan etibarən ilk 1000 gününü onun gələcək inkişafı üçün həlledici mərhələ sayırlar. Bu dövrdə qidalanma, emosional münasibətlər və motivasiya mühiti uşağın fiziki, sosial və idrak inkişafının təməlini qoyur. Başlanğıcda ailə mühiti əsas rol oynasa da, növbəti illərdə məktəbəqədər müəssisələrin rolu artır. Bu müəssisələr uşağın sosiallaşmasını, emosional sabitliyini və müstəqil öyrənmə bacarıqlarını dəstəkləyir. Tibbi baxımdan 1–6 yaş arasında uşağın sinir sisteminin təxminən 60%-ə qədəri formalaşır. Beyin çəkisi də böyüyür, 6 yaşda yetkin beynin 90–95%-i səviyyəsinə çatır. Bu mərhələdə gecikmə və ya stimullaşdırmanın olmaması sonrakı idrak və emosional bacarıqların inkişafını ləngidə bilər. Məktəbəqədər təhsil bu səbəbdən sadəcə bilik qazanmaq yox, həm də şəxsiyyət formalaşmasının ilkin mərhələsidir.

İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı James Heckman uşaqlıq dövrü təhsil investisiyalarının uzunmüddətli sosial və iqtisadi təsirlərini elmi yolla sübut etdi. Onun tədqiqatları göstərir ki, erkən yaşlarda (xüsusən 0–3 yaş dövründə) uşaqlara edilən investisiya, daha sonrakı təhsil mərhələlərinə edilən xərclərdən 7–13 dəfə daha çox sosial gəlir gətirir. Heckman modelinə görə, keyfiyyətli məktəbəqədər təhsil alan uşaqların gələcəkdə gəlirləri orta hesabla 14–20% daha yüksək olur. Sosial vərdişlər, məsuliyyət, dözümlülük və emosional tənzimləmə kimi "non-cognitive skills" həyat uğurunun əsas göstəricilərindəndir. Erkən təhsil, yoxsulluq riskini azaldır, cinayətkarlıq səviyyəsini endirir, və sosial bərabərliyi gücləndirir. Bu nəticələr həmçinin Carolina Abecedarian Project kimi uzunmüddətli tədqiqatlar tərəfindən də təsdiqlənib. Keyfiyyətli məktəbəqədər təhsil alan uşaqlar yetkinlik dövründə daha yüksək gəlir və təhsil səviyyəsinə sahib olurlar.

Azərbaycan üçün 390 min uşağın məktəbəqədər təhsildən kənarda qalması məsələsi xüsusilə aktualdır. Bu vəziyyət onların sonrakı təhsil mərhələlərinə və əmək bazarına daxilolma imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır. Məktəbəqədər təhsil almayan uşaqlar sosial və emosional baxımdan zəif inteqrasiya olunur, özünəinam və motivasiya problemləri yaşayır. Nəticədə, gələcəkdə iş bacarıqları baxımından geridə qalırlar. Bu, sadəcə fərdi deyil, həm də milli səviyyədə iqtisadi itkilərə səbəb olur. Süni intellektin və texnoloji dəyişikliklərin hökm sürdüyü bu əsrdə uşaqların baza bacarıqları artıq bağça yaşında formalaşmalıdır. Ölkə indiyə qədər investisiyanı əsasən ali təhsil mərhələsinə yönəltmişdi, lakin elmi sübutlar göstərir ki, ən yüksək gəlirlilik erkən yaş müdaxiləsindədir. Valideynlər, təhsil qurumları və dövlət strukturları uşağın ilk illərinə daha sistemli yanaşmalıdır. Unutmamalıyıq ki, erkən yaşda təhsildən kənarda qalan uşaq gələcəkdə inkişaf üçün daha çox resursa ehtiyac duyur. Məktəbəqədər təhsil gələcəyə edilən ən səmərəli investisiyadır.