Məktəbəqədər təhsil iqtisadiyyatının analizi və liberallaşma ehtiyacı

Məktəbəqədər təhsil cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafı üçün strateji əhəmiyyət daşıyan sahədir. Uşaqların erkən yaşda təlim-tərbiyəyə cəlb edilməsi onların intellektual və sosial inkişafına birbaşa təsir göstərir, buna görə də uşaq bağçalarının fəaliyyəti təkcə təhsil deyil, həm də iqtisadi rifah göstəricisi sayılır. Son illərdə Azərbaycanda özəl məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin sayı artsa da, onların xərc strukturu və qiymət siyasəti dərindən iqtisadi təhlil tələb edir. Təhsil idarəetməsi üzrə ekspert Rasif Dünyamalıyev özəl uşaq bağçalarının iqtisadiyyatını analiz edərək, bu sektorda rentabellik səviyyəsini və təhsil haqqının formalaşma prinsiplərini aydınlaşdırıb. Onun analizləri göstərir ki, bazarın dayanıqlı fəaliyyəti üçün məktəbəqədər təhsilin iqtisadiyyatının liberallaşdırılması və dövlət dəstəyi zəruridir. Müəssisələrin maliyyə dayanıqlığı bir uşağa düşən xərclər, işçi qüvvəsinin maaşları və obyektlərin icarə haqları ilə sıx bağlıdır.

Özəl uşaq bağçalarının fəaliyyətində ən böyük problem xərclərin yüksək olmasıdır. Ekspert hesablamalarına görə, 100 nəfərlik standart bir bağçanın aylıq ümumi xərci 40,000 manat təşkil edir, yəni bir uşağın ortalama xərci 400 manatdır. Bu məbləğ üç əsas istiqamət üzrə formalaşır: əməliyyat xərcləri, işçi xərcləri və icarə-vergi xərcləri. Əməliyyat xərcləri (qidalanma, təmizlik, kommunal xərclər daxil olmaqla) təxminən 10,350 manat (110 manat/uşaq) təşkil edir. Bağçanın ən böyük xərc maddəsi isə əmək haqqı xərcləridir. Menecerlər, müəllimlər, dayələr və digər personalın maaşları ümumilikdə 13,000 manat civarındadır ki, bu da bir uşağa 130 manat xərc deməkdir. Əlavə olaraq, icarə və vergi xərcləri 16,000 manata çatır. Rentabellik üçün təhsil haqqının bu xərcləri və sahibkarın riskini əhatə etməsi lazımdır. Orta seqmentdəki bağçalar üçün minimum təhsil haqqı 500 manat olmalıdır. Bu qiymət müəssisəyə 15%-dən çox olmayan mənfəət marjası ilə işləməyə imkan verir. Əgər uşaq sayı 80 nəfərdən aşağı düşərsə, müəssisə zərər etməyə başlayır.

Bazarda 200-300 manat aralığında təhsil haqqı təklif edən müəssisələr də var. Lakin belə aşağı qiymət siyasəti adətən keyfiyyətin azalması hesabına əldə edilir. Bu cür uşaq bağçaları xərcləri azaltmaq üçün bir sıra mühüm xidmətləri kənarda qoyurlar. Onlar çox vaxt icarə haqqı ödəmədən işləyir, qeydiyyatsız işçi qüvvəsindən istifadə edir, həkim və psixoloq dəstəyi kimi əsas peşəkar xidmətləri ləğv edirlər. Bu müəssisələr normativlərə uyğun gəlməyən kiçik sahələrdə fəaliyyət göstərir və inkişaf fonduna vəsait ayırmırlar. Nəticədə, onlar faktiki olaraq təhsil müəssisəsi funksiyasını itirir, daha çox uşaqları saxlama məntəqəsi kimi fəaliyyət göstərirlər. Bu vəziyyət uşaqların təliminə və sosial adaptasiyasına mənfi təsir göstərir, çünki keyfiyyətli təhsil normativlərə uyğun mühit tələb edir.

Sektorun dayanıqlı inkişafı və xidmət keyfiyyətinin artırılması üçün dövlət dəstək mexanizmlərini tətbiq etməlidir. Uşaqların təhsil haqqının bir hissəsinin dövlət tərəfindən ödənilməsi həm sahibkarları, həm də valideynləri təşviq edə bilər. Bu model məktəbəqədər təhsilin qidalanma, təlim və nəzarət funksiyalarını ehtiva etdiyi üçün, "uşaq pulu" məsələsinin alternativ bir forması kimi də çıxış edə bilər. Bundan başqa, normativ tələblərin sadələşdirilməsi, lisenziya komissiyalarının qərarlarının şəffaflaşdırılması və obyektivliyinin artırılması vacibdir. Məktəbəqədər təhsilin inkişafı üçün iqtisadiyyatın bu seqmenti liberallaşdırılmalı, dövlət müdaxiləsi minimuma endirilməlidir. Bu addımlar bazarda rəqabəti gücləndirəcək, keyfiyyətli xidmətlərə tələbatı artıracaq və qeyri-formal fəaliyyətin qarşısını alacaq. Məktəbəqədər təhsilin iqtisadi cəhətdən səmərəli inkişafı cəmiyyətin gələcək insan kapitalının formalaşmasında mühüm rol oynayacaqdır.